کاروانسرای دِیرِ گچین، یکی از بزرگترین کاروانسراهای ایران، بر سر راه جاده تاریخی ری به قم در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد. ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر باعث شده آن را «مادر کاروانسراهای ایران» بنامند. دیر گچین در بخش مرکزی شهرستان قم، ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم (کیلومتر ۶۰ بزرگراه گرمسار)، و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده‌است.
این بنا را به‌خاطر داشتنِ گنبدی از جنس گچ دیر گچین نامیده‌اند، اما اکنون چنین گنبدی در بنا وجود ندارد. بنای کاروانسرا مربوط به دوره ساسانی است و آن را در دوران سلجوقیان، صفویان، و قاجاریان مرمت و بازسازی کرده‌اند. شکل کنونی آن متعلق به دوران صفویه است. این کاروانسرا در راه باستانی ری به اصفهان مشهور به «راهِ دیر» قرار دارد. در پی تغییر جاده تهران به قم از راهِ دیر به مسیر حسن‌آباد در زمان امین‌السلطان، دیر گچین متروکه شد و افراد محلی از آن برای نگهداری دام استفاده بردند.
ایران ما مملو از جاذبه‌های تاریخی جذاب و چشم‌نوازی است که هر ساله گردشگران متعددی را به سمت خود می‌کشانند. در این میان کاروانسرا‌هایی که روزی مکان استراحت مسافران بودند اهمیت بسزایی دارند و راویان خوبی برای بخش‌های مختلف کشورمان به حساب می‌آیند.
ما در این گزارش می‌خواهیم سری به یکی از قدیمی‌ترین کاروانسراهای سرزمینمان بزنیم و شما را با این کاروانسرا آشنا کنیم. کاروانسرای مورد نظر ما در استان قم قرار گرفته و یکی از جاذبه‌های تاریخی این استان محسوب می شود. این کاروانسرا که پیش از این در راه باستانی ری به اصفهان مشهور به راه دیر و در میان مسیر سفر افرادی که از تهران به سمت قم یا اصفهان می‌رفتند قرار داشت، با نام «دیرگچین» شناخته می‌شود.
شمس قیس رازی در کتاب اَلمُعجم فی مَعاییرِ اشعارِ العَجَم کلمه دیر را در زبان پهلوی به معنای گنبدی دانسته که برای عبادت ساخته باشند و می‌گوید این بنا را به این دلیل «دیر گچین» نامیده‌اند که گنبدی از جنس گچ داشته است البته چنین گنبدی در بنا وجود ندارد.
«دیرگچین» یکی از بزرگترین کاروانسراهای ایران و به زعم برخی از کارشناسان با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فردش مادر کاروانسراهای ایران است. شکل فعلی این کاروانسرا که قدمتش به دوره ساسانیان برمی‌گردد، متعلق به دوران صفویه است؛ کاروانسرای «دیرگچین» پس از تغییر جاده تهران به قم متروکه شد.
گفتنی است نام «دیرگچین» در تاریخ ۱ مهر ماه سال ۱۳۸۲ ثبت ملی شد.نام این کاروانسرا در کتابها و متون تاریخی چون صورالاقالیم نوشته اصطخری و المسالک و الممالک و صورة الارض نوشته ابن حوقل آمده است.
بنای کاروانسرا مربعی است با ابعاد ۱۰۹ × ۱۰۸ متر و مساحت حدودی ۱۲٫۰۰۰ متر مربع، که چهار برج گرد در گوشه‌ها و دو برج با قاعده نیم‌بیضی در دو سوی سردر اصلی‌اش دارد که در وسط دیوار جنوبی جای گرفته‌است. معماری این بنا به صورت چهار ایوانی است و شامل ۴۴ اتاق مسکونی (حجره)، ۴ تالار بزرگ (اصطبل)، مسجد، شبستان خصوصی (دستگاه مستقل و بخش اعیانی)، انبار علوفه، آسیاب، و حمام و توالت می‌شود.
مصالح به‌کاررفته در دیر گچین آجر، آهک، خشت و گچ است. از سنگ فقط در آسیاب، محرابِ مسجد، و بالای دروازهٔ ورودی استفاده شده‌است که اکنون وجود ندارند. در این بنا از چوب استفاده نشده‌است و حجره‌ها بدون در و پنجره‌اند، اما احتمالاً دروازه آن چوبی بوده‌است که اکنون اثری از آن نیست.
دیوارهای خارجی و برج‌ها بیش از سه متر ضخامت دارند و در برابر حملات و خطرات طبیعی مقاومند. حیاط داخلی، مربعی است با ابعاد ۶۹ × ۶۹ متر و مساحت بیش از ۴۷۰۰ متر مربع، که در هر ضلع آن یک ایوان و ۱۰ حجره (اتاق) قرار دارد. هر حجره، ایوانی کوچک دارد[۴۹] به ارتفاع تقریبی ۱ تا ۱٫۵ متر، که برای سهولت پیاده و سوار کردن بار مسافران تعبیه شده و نمای داخلی ساختمان را مفصل‌بندی کرده‌اند.
در شکل مربعی این کاروانسرا، عناصر ثابت (تکرارشونده) یعنی حجره‌ها و ایوان‌های اصلی را در طول اضلاع کنار هم چیده‌اند و عناصر ناپایدار (فضاهای منفرد) در چهار گوشه مربع و نقاط میانی اضلاع؛ به این ترتیب که در میانهٔ ضلع جنوبی، دروازهٔ اصلی قرار گرفته و در میانهٔ اضلاع دیگر، ایوان‌ها یا شاه‌نشین‌ها. در چهارگوشهٔ بنا نیز فضاهای خدماتی قرار گرفته‌اند. در گوشهٔ سمت راست ضلع جنوبی، مسجد و در گوشه سمت راست ضلع شمالی، شبستان خصوصی یا دستگاهِ مستقل قرار گرفته‌است. در گوشهٔ سمت چپ ضلع جنوبی، حمام و در گوشه چپ ضلع شمالی، انبار علوفه و آسیاب قرار گرفته‌است.
ایوان یا شاه‌نشین ضلع شمالی بنا مفصل‌تر از بقیه ایوان‌هاست و در پشتش، سرسرایی با سه حجره قرار دارد. در پشت اتاق‌های هر ضلع، اصطبل‌هایی قرار دارند که به شکل دالانی دراز با طاق‌های ضربی ساخته شده‌اند و با دو خروجی به حیاط متصل می‌شوند.
حجره‌های ساخته شده در اصطبل‌ها در دوران سلجوقیان.
سلجوقیان
نقشهٔ چهارایوانی بنا و حجره‌های درون اصطبل‌ها از خصلت‌های معماری سلجوقی هستند. به گفته مقدسی بنا دچار ترک‌خوردگی شده بوده و به بازسازی نیاز داشته‌است. ابودلف با بیان اینکه اعراب هیچ نشانه‌ای را از دوران ساسانی در بنا سالم نگذاشتند، نشان می‌دهد که بنا دچار آسیب‌های شدیدی شده بوده‌است؛ چنان‌که دیگر بناهای ساسانی نیز با ویرانی از سوی اعراب روبرو بوده‌اند. در همین دوران است که ناصرالدین منشی کرمانی در کتاب نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزراء (۷۲۵ ه. ق.) خبر از بازسازی دیر گچین و راه رسیدن به آن به دست وزیر سلطان سنجر «مختص‌الملک معین‌الدین کاشی» می‌دهد. سکوها یا ایوانچه‌های درون اصطبل‌ها هم در این دوران ساخته شده‌اند.
سوراخ‌های روی دیوارها نیز، که برای دفاع از بنا مناسبند و در هنگام نبرد کارایی دارند، در دوران سلجوقیان، که استفاده از کمان زنبورکی مرسوم بوده، با استفاده از آجرهای ساسانی ساخته شده‌اند، و خط ترمیم بنا روی دیوارها قابل مشاهده است.
صفویان
آجرچینی‌های زیگزاگی (طرح خفته و راسته) مرسوم در معماری صفویان.
بنا از اساس در دوران صفویان بازسازی شده‌است. شواهد نشان می‌دهد غیر از دیوارهای بیرونی و برج‌ها، باقی بنا مربوط به دوران صفویه است.برای تخمین زدن زمان بازسازی بام بنا با آجرهای اسلامی، به توجه بیشتری نسبت به باقی قسمت‌ها نیاز است.
درحالی‌که طاق اصطبل‌ها به صورت متقاطع ساخته شده، که از ویژگی‌های معماری سلجوقی است، حجره‌های اصلی به صورت گوشه‌پوش مسقف شده‌اند که تکنیکی توسعه‌یافته‌تر از نمونه سلجوقی است و به نظر، معماری صفوی می‌آید. همین‌طور الگوی زیگزاگی آجرچینی نمای حیاط نیز در دیگر کاروانسراهای صفوی مسیر تهران به اصفهان دیده می‌شود؛ بنابراین می‌شود چنین برداشت کرد که در دوران برنامه بزرگ صفویان برای بهبود راه‌ها و کاروانسراهای میان آن‌ها، بخشی از سقف کاروانسرا که نیاز به بازسازی داشته، به شیوهٔ معاصر آن روزگار بازسازی شده باشد.
ورودی کنونی کاروانسرا را نیز با آجرهای کوچک (اسلامی) و ظاهراً همزمان با بازسازی سقف در دوران صفوی ساخته‌اند.
قاجاریان
آجرهای ساسانی زیادی از فرایندهای پیشینِ تخریب و بازسازی بنا باقی مانده که در شمال بنا انبار شده‌اند. از تعدادی از این آجرها در ساخت دیوارهای حائل میان اصطبل‌ها و همچنین ساخت حمام استفاده شده‌است، که احتمالاً آخرین بنای ساخته‌شده در دیر پیش از متروک شدن راه دیر است. در رسائل اعتمادالسلطنه آمده که در اواخر سدهٔ سیزدهم، مستوفی‌الممالک «حاجی ابوالحسن معمار اصفهانی» را مأمور مرمت کاروانسرا کرد. در همین وقت، قناتی هم کشیدند و در نزدیکی دیر گچین، بنایی رعیتی ساختند به ابعاد ۲۰۰ × ۳۰۰ متر، که گویا ناتمام مانده‌است. شواهدی، از جمله شکل گنبد، نشان می‌دهند که حمام دیر در این دوران ساخته شده‌است.
دوران معاصر
این بنا پس از تغییر جاده تهران به قم از این مسیر به مسیر حسن‌آباد در زمان امین‌السلطان، متروک شد و افراد محلی از آن برای نگهداری دام استفاده می‌کردند. پس از ثبت ملی بنا در ۱۳۸۲، مرمت اضطراری آن آغاز شد و تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشته‌است.
