“برج” یک بنای استوانه ای یا چند پهلو است که همیشه ارتفاع آن از پهنای آن بیشتر است، برج‌ها از گذشته های دور توسط بشر مورد استفاده قرار می‌گرفتند و از قدیم الایام برای اهداف خاصی مثل دیده بانی و دفاع ساخته می شدند.
بیشتر برج های قدیمی ایران به صورت حصاری استوانه‌ای و مستقل در نزدیکی دیوار شهرها یا قلاع قرار دارند، اما برخی از آن ها را می توان در داخل شهرها نیز مشاهده کرد، این برج ها کارکرد های دیگری غیر از کارکردهای استراتژیک داشتند و به عنوان بخشی از بناهای دیگر یا یک بنای مستقل مانند برج آرامگاهی به شمار می رفتند.
آن ها با معماری زیبا و نقش و نگارها و گچ بری های زیبایی که آن ها را آراسته اند، از جاذبه های شهرهای کهن ایران هستند و ما را با معماری اصیل و زیبای ایرانی آشنا می کنند.
بسطام از توابع شاهرود است و شهر کوچک و آرامی است که آرامگاه بایزید بسطامی در آن قرار دارد و باغ های مصفا و مسجد جامع زیبایش آن را به شهرت رسانده است.
برج کاشانه بسطام (که با نام برج آرامگاهی نزدیک مسجد جامع به ثبت آثار ملی ایران رسیده است) برجی مربوط به سدهٔ ۸ ه.ق است و در بسطام، داخل شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۶۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
برج کاشانه بسطام برج بلند و زیبایی در جنوب شهر بسطام و در شمال شهرستان شاهرود و جنوب خاوری مسجد جامع بسطام جای گرفته است.
از تاریخ بنای این برج آگاهی درستی در دست نیست. به عقیده اهالی بسطام این برج آتشکده زردشتیان قبل از اسلام بوده است. برخی از خاورشناسان از جمله آندره گدار بر این گمان است که این بنا از آثار غازان‌خان مغول است و نام اصلی آن غازانه بوده که به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن کاشانه نامیده شده است.
با این وجود با توجه به کتیبه ای که بر سردر ورودی آن نقش بسته است، تاریخ ساخت آن سال 700 هجری قمری ذکر شده است.
ارتفاع این برج 20 متر است ودر بالای برج نوشته ای به خط کوفی دیده می‌شود که در آن نام الجایتو ثبت شده است.
ارتفاع این برج از درون ۲۴ متر و از بیرون نزدیک به ۲۰ متر است. شکل خارجی آن چند ضلعی منتظم سی ضلعی است.
شکل خارجی آن چند ضلعی منتظم سی ضلعی است.در بالای برج دو حاشیه از آجرهای بزرگ وجود دارد که بر روی آن ها مطالبی نوشته شده است.
در ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی نقش بسته است. به اعتقاد برخی از کارشناسان از این بنای چند وجهی در آن دوره به عنوان یک تقویم خاص استفاده می شده است.
همچنین آجرهایی که در قسمت بالای این برج به کار رفته با آجرهای دیگر این ساختمان متفاوت بوده و حاکی از آن است که سقف برج در اثر گذر زمان فرو ریخته و در دوره های بعدی تعمیرات در آن انجام شده است.
در ورودی برج در مجاورت محراب مسجد و از داخل مسجد است. قبل از ورود به برج کاشانه، دالان کوچکی وجود دارد که سه طرف آن گچ بری شده و در بالا و اطراف دالان آیت الکرسی و عباراتی به زبان عربی به چشم می خورد.
در وسط این برج نیز چاه بسیار عمیقی وجود دارد. برای رسیدن به بالای برج کاشانه باید از پله‌های بسیار کوچک و راهروی تاریک داخل آن عبور کرد.
نمای بیرونی این بنا دارای شکوه و جلوه ی خاصی است و برخی از کارشناسان با توجه به اسلوب بنا و عوامل دیگر آن را رصد خانه نیز نامیده اند.
با این وجود هر چند کاربرد اصلی و تاریخ ساخت این بنا هنوز هم مشخص نیست ولی دقت و ظرافت زیادی که در طراحی و ساخت این بنا به کار رفته هر بیبنده ای شگفت زده می کند. برج کاشانه در سال 1310 در فهرست آثارملی کشور به ثبت رسیده است.
