خاچاطور کساراتسی کیست؟
خاچاطور کساراتسی، خلیفهٔ وقت ارمنی‌های جلفای اصفهان، آموزگار و مؤسس اولین چاپخانه در خاورمیانه بود. وی شخصی است که صنعت چاپ را در سال ۱۶۳۸ میلادی در ایران و خاورمیانه پایه گذاری کرده است. به پاس تشکر و قدردانی از زحمات وی موزه ی واقع در محوطه ی کلیسای وانک از سال ۱۳۹۱ به عنوان موزه ی خاچاطور گساراتسی نام گرفت.
موزه ی خاچاطور کساراتسی بنایی واقع در محوطه ی کلیسای مشهور وانک در شهر زیبای اصفهان است. این موزه دارای اثار تاریخی بسیار با ارزشی است. از جمله ی این اثار می توان به اولین دستگاه چاپ موجود در ایران و تار مویی که متنی بر آن نوشته و تنها با تلسکوپ قابل خواندن است اشاره کرد. از طرفی در این موزه می توان با فرهنگ مردم ارامنه آشنا شد و نسخ خطی ارزشمندی را از نزدیک مشاهده نمود.
قدمت موزه ی کلیسای وانک ، البته نه به صورت و وسعت کنونی، به صد سال پیش يعنى سال هاى 1905-1906 م. باز مى گردد. در اين تاریخ به کوشش و يارى طادئوس هُونانیان فرزند هاروتیون هُونانيان، نويسنده ی کتاب «تاریخ جلفاى اصفهان»، اتاق هايى در ضلع شمالى حیاط کلیسای وانک براى نگهدارى کتب، نسخ خطى، اشياى تاريخى ساخته شد. اين محل تا سال 1930 به طور هم زمان به عنوان موزه و کتابخانه مورد استفاده قرار می گرفت.
در سال 1930 به پیشنهاد سارگيس خاچاطوريان (نقاش و هنرمند ارمنی) اتاق های موزه تعمیر شد و توسعه پیدا کرد. اشیا جدیدی به مجموعه اضافه گردید و به عنوان موزه ی کلیسا معرفی شد.
پس از گذشت 40 سال، با توجه به رشد و توسعه روزافزون صنعت توريسم در کشور، خصوصاً در شهر اصفهان و اهمیت و لزوم حفظ ميراث هنرى و فرهنگ بومى ارامنه ی جلفا، شوراى خليفه گرى اصفهان در صدد برآمد موزه اى مطابق با اصول و مبانى روز تاسيس کند. بدین ترتیب ساختمان قدیمی موزه تعطیل گردید و اشیا به ساختمان جدید موزه منتقل گردید.
ساختمان فعلی موزه که در سال 1971 میلادی ساخته شد ، داراى دو طبقه است که مساحت طبقه ی اول آن 600 ، طبقه ی دوم 525 و زيرزمين آن 250 متر مربع می باشد.
بعد از تأسیس موزه تاکنون آثار فرهنگی بسیاری به اشیای موزه اضافه شده است که یا شورای خلیفه گری آنها را خریداری کرده یا اشخاص آنها را به موزه اهداء کرده اند. در نتیجه به مرور غرفه های جدیدی به موزه اضافه شده است.
مثلا در سال 1977 میلادی دو مجسمه در بخش ورودی موزه قرار داده شد که یکی از آنها تندیس مسروپ ماشتوتس، اختراع کننده ی حروف الفبای ارمنی در قرن پنجم میلادی و دیگری تندیس خاچاطور گِساراتسی، مؤسس چاپخانه ی کلیسای وانک در قرن هفدهم میلادی است. هر دوی این تندیس ها توسط هنرمند ارمنی زاوِن آیوازیان ساخته شده است و خود از اثار باارزش موزه می باشد.
در این موزه آثار جالبی به چشم می خورد. یکی از جالب ترین آنها تار موی متعلق به دختری هجده ساله است که جمله ای از کتاب عهد عتیق به زبان ارمنی با قلمی از جنس الماس توسط واهرام هاکوپیان در سال 1974 میلادی بر روی آن نوشته شده است. این اثر در سال 1975 میلادی به موزه ی خاچاطور گساراتسی اهدا شده و با میکروسکوپی که در مقابل آن تعبیه شده قابل رویت است. موزه ی خاچاطور گساراتسی، يکى از قدیمی ترین موزه های موجود در ايران است. این موزه امروزه بخش های مختلفی دارد که در ادامه به توصیف هر یک از آنها پرداخته می شود.
بخش های مختلف موزه ی خاچاطور گساراتسی
۱. بخش کتاب ها و نسخ خطی
این بخش شامل حدود ۴۰ جلد کتاب خطی نفیس است که از جمله ی آنها می توان به تورات، انجیل و دیگر کتاب های مذهبی اشاره کرد. این بخش دارای دو غرفه است:
الف) غرفه ی آثار متعلق به جلفای اصفهان
ب) غرفه ی کتاب های نوشته شده در کلیساهای ارمنستان غربی (شرق ترکیه امروزی)
اکثر آثار موجود در این بخش مذهبی است. برخی از آنها دارای نقاشی ها، تذهیب ها و مینیاتورهای متعددی هستند که توسط بهترین نقاشان ارمنی کشیده شده است. از قدیمی ترین نسخه های خطی موجود در این بخش می توان به یک کتاب انجیل متعلق به قرن دهم میلادی اشاره کرد که بر روی پوست نوشته شده است. اثر جالب بعدی کتاب قرآنی است که به زبان ارمنی ترجمه شده و متعلق به قرن هجدهم میلادی است.
۲. بخش تابلوهای گچ بری و نقاشی
بیشتر تابلوهای گچ بری موجود در این بخش متعلق به کاخ های خاندان صفویه می باشد که نظیر آنها در دیگر موزه های ایران بسیار کم است. علاوه بر اینها آثار باارزشی از نقاشان اروپایی و ارمنی در این بخش دیده می شود که معمولا بر روی کرباس، پوست، چرم، فلز و شیشه کشیده شده است. موضوع اکثر این اثار مذهبی است و شامل تصاویری از تولد حضرت مسیح، اتفاقات زندگی او و طرفدارانش، تمثال مریم مقدس و … می باشد. یکی از بهترین آثار این بخش سیاه قلمی از چهره ی حضرت ابراهیم (ع) است که توسط رامبراند، نقاش بزرگ هلندی در قرن هفدهم میلادی کشیده شده است. علاوه بر این تصاویری از مردان ایرانی و چهره های معروف ارمنی با لباس های مخصوص ارمنیان جلفا نیز در این بخش دیده می شود.
۳. بخش آثار فلزی
این بخش شامل زیورآلات طلا و نقره، کمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جعبه صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و … است. این اشیا به روش های مختلفی از جمله ریخته گری، مشبک کاری، ملیله کاری و قلمزنی ساخته شده و با سنگ های رنگارنگ قیمتی و نیمه قیمتی تزئین شده اند.
۴. بخش دست بافته ها و رودوزی های سنتی
این بخش به سه دسته تقسیم می شود:
الف) لباس های مذهبی روحانیان ارمنی
ب) پارچه های استفاده شده در مراسمات کلیسا
ج) نمونه هایی از پوشاک سنتی ارمنیان جلفا
یکی از زیباترین آثار این بخش لباس های روحانیان هستند که با انواع پارچه های زری و ترمه به سبک سنتی دوخته شده اند. از دیگر آثار این بخش لباس های محلی ارمنیان جلفا، انواع لباس عروس، زن و تاجر جلفایی، انواع کلاه، وسایل آرایش و سوزن دوزی زنان، نمونه هایی از وسایل سفره عقد ارمنیان و … است. در این میان یک تعداد فرش و گلیم با نقش های اصیل ارمنی نیز دیده می شود.
۵. بخش ظروف چینی و سفالی
این بخش نیز به سه دسته تقسیم می شود:
الف) ظروفی با تزیین به سبک چینی
ب) ظروفی با تزیینات ایرانی و چینی
ج) ظروفی با تزیینات اروپایی
۶. بخش مربوط به آثار چوبی
در این بخش انواع ساعت، مبلمان، شمعدان، جعبه، صلیب، تابلوهای منبت کاری و … به چشم می خورد که از مهم ترین آنها می توان به سازهایی مانند تار ساخته شده به دست یحیی خان (هُوهاننِس آبکاریان) تارساز معروف جلفا، تار ساخته شده به دست مِلکُن خان جلفایی و ساز چوگور از سازهای زهی متعلق به مانوک مانوکیان اشاره کرد.
۷. بخش مربوط به فرمان ها
در کلیسای وانک حدود ۱۷۰ برگه وجود دارد که بر هر یک فرمانی نوشته شده و آن را اصطلاحا برگ فرمان می گویند. ۲۲ مورد از این برگ فرمان ها در موزه ی خاچاطور گساراتسی نگهداری می شود. این فرمان ها متعلق به قرن هفدهم تا نوزدهم میلادی هستند و موضوع اکثر آنها مهاجرت ارمنیان، دادن امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار جلفایی است. قدیمی ترین فرمان این مجموعه متعلق به سال ۱۵۶۴ میلادی است که توسط شاه طهماسب صفوی صادر شده و ارتباط نزدیک ارمنیان با شاهان صفوی قبل از مهاجرت به جلفا را نشان می دهد.
۸. بخش مربوط به صنعت چاپ
این بخش از موزه به تاریخچه ی صنعت چاپ در جلفا می پردازد. در واقع اولین کتاب ها در این حوزه که با تلاش جلفایی ها در ایران به چاپ رسیده در این بخش به نمایش درآمده است. جالب است بدانید اولین چاپخانه ی ایران را نیز خاچاطور وارتاپد گِساراتسی و شاگردان او دایر کرده اند و مکان آن همین کلیسای وانک بوده است. آنها طراحی و ساخت ماشین چاپ و کاغذ و مرکب مورد نیاز خود را در سال ۱۶۳۸ میلادی انجام داده و توانستند اولین کتاب خود که شرح حال پدران روحانی یعنی ساقموس (زبور داوود) بود را در ۵۷۲ صفحه به چاپ برسانند. امروزه نسخه ی اصلی این کتاب در آکسفورد انگلستان نگهداری می شود و نمونه موجود در موزه ی خاچاطور گساراتسی یک کپی از آن است. از دیگر کتاب هایی که در زمان گساراتسی در این چاپخانه به چاپ رسیده است می توان به وارک هارانس (با مضمون سرگذشت پدران روحانی در ۷۰۵ صفحه در سال ۱۶۴۱ میلادی)، خورهرتادِدر (کتابچه عشای ربانی در ۴۸ صفحه در ۱۶۴۱ میلادی)، ژاماگیرک (کتاب مراسمات کلیسایی در ۶۹۵ صفحه) اشاره کرد. از طرفی تنها آثار به جای مانده از اولین چاپخانه از جمله تعدادی حروف و کتاب هایی که اولین بار در نقاط مختلف دنیا به زبان ارمنی چاپ شده اند و نمونه هایی از هنر نوشتن در آن دوران در این موزه دیده می شود.
۹. بخش مربوط به یپرم خان
در این بخش وسایل شخصی و عکس ها و مکاتبات خصوصی یپرم خان ارمنی دیده می شود که همگی در سال ۱۹۷۴ میلادی به موزه اهدا شده است. ایشان از سرداران انقلاب مشروطیت بوده و نقش مهمی در پیروزی این انقلاب داشته است.
۱۰. بخش مربوط به نژادکشی ارمنیان در تاریخ ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ میلادی
این بخش یکی از بخش های مهم موزه ی خاچاطور گساراتسی است که در سال ۲۰۰۱ میلادی با همکاری شورای خلیفه گری اصفهان و موسسه ی ترجمه و تحقیق هور در تهران تاسیس شده است و اسنادی مربوط به جریان نژادکشی ارمنیان در ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ میلادی را شامل می شود. از جمله ی این اسناد می توان به نمونه هایی از مکاتبات سلاطین عثمانی، نقشه پراکندگی کشتار ارمنیان در شهرهای ارمنستان غربی و … اشاره کرد. بخش مربوط به جمهوری ارمنستان
۱۱. بخش مربوط به جمهوری ارمنستان طی سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ میلادی
کشور ارمنستان طی سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ میلادی کشوری استقلال یافته بود. نمونه هایی از مدارک رسمی دولتی مربوط به این کشور در این سال ها در موزه ی خاچاطور گساراتسی نمایش داده شده است. علاوه بر اینها گذرنامه ها، تمبرها، اسکناس ها، سکه ها و … نیز در این موزه موجود می باشد. جالب ترین اثر موزه ی خاچاطور گساراتسی نیز در این بخش از آن قرار دارد. این اثر همان تار موی معروف است که در سال ۱۹۷۵ میلادی به موزه اهدا شده است.
نحوه دسترسی به موزه خاچاطور گساراتسی
آدرس دقیق این موزه ی خاچاطور گساراتسی استان اصفهان، شهرستان اصفهان، چهارراه حکیم نظامی، خیابان نظرشرقی، کوچه ی کلیسای وانک است. برای رسیدن به این موزه علاوه بر خودروی شخصی می توانید از وسایل نقلیه ی عمومی نیز استفاده کنید. برای استفاده از اتوبوس بایستی سوار اتوبوس های خطوط میدان شهدا – بیمارستان غرضی و سه راه ملک شهر – ترمینال زاینده رود شوید و در خیابان حکیم نظامی پیاده شوید و بعد از کمی پیاده روی به کلیسا برسید.
نزدیک ترین جاهای دیدنی
در کنار بازدید از موزه ی خاچاطور گساراتسی می توانید از کلیسای وانک به عنوان بزرگترین کلیسای اصفهان دیدن کنید. از طرفی می توانید به دیدن از سی و سه پل در فاصله ی 2 و نیم کیلومتری، پل خواجو در فاصله ی 4 و نیم کیلومتری، باغ پرندگان در فاصله ی 7 کیلومتری و آکواریوم اصفهان در فاصله ی 6 و نیم کیلومتری از موزه بپردازید.
