تهران شهری بزرگ و پرهیاهو است که با وجود شلوغ و آلوده بودن میتواند مکانی جالب برای گشت و گذار و گذراندن اوقات فراغت شما باشد.
نگاهی به بناهای فاخر و لوکس و امروزی مثل آسمانخراشها، مراکز تفریحی و خرید لاکچری و یا هتل های لوکس تهران میاندازیم با وجود المانها و عناصر جذابی که برای جلب نظر مخاطب در آنها به کار رفته است و تحسین افراد بسیاری را برمیانگیزد، نظرمان جلب میشود اما در پس این زیبایی تصنعی و مصالحی که دیگر روحی در آنها جاری نیست، در میان انبوه فلزات و سنگها گویی چیزی گمشده است.
روحی که گویی در بناهای قدیمی و اصیل بهوضوح حس میشود و در بناهای جدید و مدرن هیچ جایگزینی برای آن پیدا نشده ست. راز این سردرگمی را یک معمار برجسته اینطور برملا میکند که مصرفگرایی روزگار معاصر حتی بناهای ما را هم تحتالشعاع قرار داده است.
بناهای قدیمی و مصالح سنتی آن بهگونهای انتخاب میشده است که با روح و روان آدمهای آن عصر و البته با محیطی که در آن مشغول به زندگی بودهاند بسیار سازگارتر بوده و به همین سبب گاه صدها سال پابرجا میماندند. همین سردرگمی بین معماری سنتی و مدرن سبب تلفیقی شد که بعدها معماری نئوکلاسیک نامیده میشود.
یکی از برجستهترین نمونههای معماری نئوکلاسیک ایرانی هم کاخ شهربانی تهران است که البته هماکنون با نام ساختمان وزارتامورخارجه شناخته میشود.
کاخ شهربانی ساختمانی است که در سال ۱۳۱۵ در میدان مشق (باغ ملی) در مرکز شهر تهران برای اداره شهربانی تهران ساخته شد. وزارت امور خارجه ایران در سال ۱۳۸۱ کاخ شهربانی را از نیروی انتظامی جمهوری اسلامی خریداری نمود و پس از بازسازی آن در دهه گذشته، این ساختمان را با نام ساختمان شماره ۹ وزارت خارجه مورد بهرهبرداری اداری خود قرار داد.
میدان مشق، باغ ملی
یکی از این بافتهای تاریخی که در حد فاصل خیابان سیتیر و خیابان امامخمینی واقع شده است میدان مشق است. یک محوطه تاریخی تمامعیار که برجای مانده از عهد قاجار است و هنوز هم بخشهایی از آن شکل و شمایل تاریخی خود را حفظ کردهاند.
اما نامگذاری این میدان هم دلیل جالبی دارد، واژه مشق در واقع اشاره به تمرینات نظامی نیروهای حکومتی در دوران قاجار دارد و این میدان روزگاری محل تمرین قشون نظامی بوده و بنابر اسناد تاریخی نخستینبار در دوران حکومت فتحعلیشاه قاجار ساخته شده است.
میدانی مستطیل شکل و وسیع که حوادث بسیاری را به خود دیده است که در این میان میتوان به حادثه اعدام میرزارضای کرمانی، فرود نخستین هواپیما در جریان جنگ جهانی اول در تهران و اعدام شیخ فضلالله نوری اشاره کرد. در سالهای پایانی حکومت قاجار سردری زیبا هم در این میدان ساخته میشود.
با روی کار آمدن حکومت پهلوی این میدان تاریخی هم نرمنرمک تغییر کاربری داده و به عنوان باغی برای تفرج اهالی شهر استفاده میشود و به همین سبب نام آن از میدان مشق به باغ ملی تغییر میکند. نامی که بر روی سردر میدان مشق نیز حکاکی میشود. اما این کاربری هم آنچنان دوامی پیدا نمیکند و محوطه میدان کمکم میزبان بناهای دولتی و حکومتی متعددی میشود که در شهر تهران سر از خاک برمیآورند.
تغییر میدان مشق
با رویکارآمدن حکومت پهلوی، رضاخان که قصد داشت هرچه سریعتر شهر تهران را به شهری مدرن و مترقی مبدل نماید دستور داد تا بناهای متعددی در این شهر ساخته شود. میدان مشق هم که هماکنون درست در مرکز تهران قرار گرفته است برای این گزینه انتخاب میشود.
در میان بناهای متعددی که قرار بود در این میدان ساخته شود یکی از بناهای متعلق به امور نظمیه کشوری یا همان اداره شهربانی بود. اما ماجرای ساخت بنای شهربانی اندکی متفاوت بود؛ چراکه با توجه به اوضاع سیاسی آن روزها و سرکوب و خفقان مخالفین رضاخان از هر قشری، وی این بنا را برای به نمایش گذاشتن اقتدار و قدرت نظامی حکومت خود بنا میکرد.
طبیعتا وی برای چنین نمایش قدرتی نیاز به بنایی فاخر و استوار با المانهایی منحصربفرد داشت. معماری بناها هم از دوره ناصرالدینشاه قاجار به تدریج دچار تغییراتی شده بود که نشان از نفوذ عناصر معماری مدرن و غربی در معماری سنتی ایرانی را داشت. در دوران پهلوی هم بناها دیگر رنگ و بوی سنتی نداشت و کمتر کسی سراغ معماران سنتی ایرانی میرفت آنهم در روزگاری که معماری اروپایی با تمام قدرت سعی در نفوذ میان بناهای سنتی ایرانی داشت و بناهای مدرن هم تعاریف و کارکردهای متفاوتی را در بر میگرفتند. این عصر را بسیاری زمان تولد معماری نئوکلاسیک در ایران میدانند.
معماری نئوکلاسیک
معماری نئوکلاسیک مفهومی جهانی داشت و اگر خوب آن را بکار ببریم به حوالی نیمه دوم قرن هجدهم تا نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی در اروپا خواهیم رسید. بنابر تعاریف کلی در این سبک از معماری دیوارها از اهمیت بالایی برخوردار بوده و هر کدام برای خود شخصیت جداگانهای دارند.
در این سبک از معماری به معماری باستانی توجه زیادی میشود و اغلب یک روکش کلاسیک بر روی یک بنای مدرن قرار میگیرد. یعنی شما با نگاهکردن به نمای بیرونی بنا یک معماری کلاسیک را که اغلب الهامگرفته از معماری عصر کلاسیک است را به چشم میبینید که از تلفیق عناصر سنتی و مدرن ساخته شده است اما در پس این چهره کلاسیک بنایی مدرن با کاربری مدرن قرار دارد.
اولین نفوذ این سبک معماری در میان بناهای ایران هم ماحصل سفر ناصرالدین شاه به اروپا درست در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی بود که کمکم به نام تجدد راه خود را در بین بناهای ایرانی باز کرد و در نهایت معماری ایرانی را در برخی اصول تحت تأثیر خود قرار داد. ترکیب این معماری نوین با معماری سنتی ایرانی معجونی را خلق کرد که بسیاری آن را با نام معماری نئوکلاسیک ایرانی میشناسند. وقتی از معماری نئوکلاسیک ایرانی سخن به میان میآید اغلب در نمای بیرونی سازههای اینچنینی رنگ و بوی عناصر الهامبخش معماری ایران باستان به وضوح حس میشود اما ساختار درونی بنا درست بهسان اغلب بناهای مدرن اروپایی است.
بنای کاخ شهربانی
نخستین سالهای حکومت پهلوی اول را بسیاری دوران اوج معماری نئوکلاسیک ایرانی میدانند و در این میان کاخ شهربانی را نمونه کامل و عالی این سبک از معماری تلقی مینمایند.
معمار و طراح کاخ شهربانی هم فردی با نام “گابریل گورکیان” از اهالی ارامنه ایران بود که در وین اتریش تحصیل کرده بود و از پایهگذاران معماری جدید ایران محسوب میشد. سازنده این بنا هم فردی با نام قلیچ باقلیان بود که زیر نظر یک مهندس ساخت ین بنا را به اتمام رساند.
ساخت بنای شهربانی پس از اتمام کار طراحی در سال 1311 هجری شمسی آغاز شده و پس از چهار سال، در سال 1315 هجریشمسی به پایان میرسد. بنایی سه طبقه با 21000 مترمربع وسعت، که سطح آن به شکل حرف «ای» انگلیسی بود. این بنای بزرگ 220 اتاق و 14 سالن را در دل خود جای میداد و تمام اتاقهای آنهم با پنجرههایی یکدست و زیبا از نور طبیعی روز برخوردار بود.
این کاخ اما به عنوان بزرگترین بنای ساختمان دولتی ایران در هنگام ساختهشده نیز شناخته میشد تا بازهم اقتدار حکومت را به رخ بکشد و هنوز هم پس از گذر سالها یکی از مهمترین بناهای برجای مانده از عهد پهلوی میباشد.
نگاهی به نمای بیرونی کاخ که بیاندازید بنایی بلندبالا را خواهید دید که با مصالحی نوین و مدرن ساخته شده است. آنچه در ابتدای تماشای بنای کاخ چشم هر بینندهای را متوجه خود مینماید ستونهای سنگی خوشتراشی است که بهسان سرستونهای کاخهای تخت جمشید حجاری شدهاند.
این ستونهای زیبا که در ایوان این کاخ قرارگرفتهاند تبهت زیادی را به نمای بنا بخشیدهاند و با جزئیات بسیار ریزی درست بهسبک نمونه باستانی خود در ابتدا و انتهای ستون حجاری شدهاند. کمی پایینتر از ستونها هم اولین چزی که نظر شما را جلب مینماید، تصویر حجاریشده سربازان هخامنشی است که بر روی نمای بیرونی بنا و در محل اتصال آن به زمین نقش بسته است.
دو راه پله نیز از دو سوی بنا با تزئینات خاص شما را به درب ورودی این کاخ میرساند که بنابر نظر کارشناسان از روی معماری کاخ آپادانا الگوبرداری شده است. با یک نتیجهگیری کلی این بنا را برگرفته از کاخهای باستانی ایرانی خواهید یافت و بسیاری این کاخ کوچک و زیبا را نمونه عالی و کامل الگوبرداری از کاخهای ایرانی میدانند که در عصر معاصر بازسازی شده و تا حدودی شکوه معماری ایران باستان را به رخ میکشد.
اما ردپای معماری دوران قاجار و معماری اروپایی هم بهوضوح در این بنا پیداست. دور تا دور اضلاع مختلف بنا را اگر تماشا کنید به نمونههایی از معماری دوران اسلامی نیز خواهید رسد، گرهچینیها و کاشیکاریهای زیبایی که در عصر حاضر روح هر بینندهای را تسکین میدهند.
پنجرههای بلند و یکدست و ستونهای حجاریشده در کنار بالکنهای کوچک نیز از دیگر بخشهای نمای بیرونی جذاب و گیرای بناست. در انتهای بنا هم کنگرههایی به چشم میخورد که نمای ورودی کاخ شهربانی را بهسان کاخها و برجهای مراقبت آنها آراستهاند.
با گذر از راهپله ورودی و گذر از ایوان شکوهمند و گیرای این عمارت، شما به تالار اصلی عمارت وارد میشوید که روزگاری محل انجام تشریفات نظامی بوده است.
این بنای سه طبقه شامل یک زیرزمین وسیع است که کل مساحت زیر عمارت را در بر میگیرد و با طاقهای بلند آجری، که ارتفاع آنها به سبب شیب بنا متغیر است، و پلههایی عریض شناخته میشود.
طراحی داخلی طبقه اول و دوم عمارت نیز کاملا مشابه یکدیگر است که شامل راهروها و اتاقهای متعدد است. در فضای داخلی به کمتر تزئیناتی برمیخوریم اما هنوز هم ردپای هنرهای گچبری و آیینهکاری در فضای داخلی عمارت بهخوبی هویداست.
ساختمان شهربانی با تمام این تفاسیر یکی از جامعترین و گویاترین بنای باقی مانده از دوران پرتلاطم معماری نئوکلاسیک ایرانی است که هنوز هم همچون جواهری در میدان مشق میدرخشد.
باسازی ساختمان کاخ شهربانی
بنای کاخ شهربانی هم همانند سرنوشت ایران در سالهای اخیر روزگار پر فرازونشیبی را پشت سر گذاشته است، بسیاری به خاطر دارند که این بنای زیبا در دهههای اخیر چیزی با نابودشدن فاصله نداشت و به کل از خاطر همگان پاک شده بود.
بنای شهربانی برای سالهای متمادی در اختیار نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران بود اما در نهایت در سال 1380 شمسی وزارت امورخارجه این بنا را از نیروی انتظامی خریداری میکند و پس از انجام تحقیقات فراوان و با همکاری ارگانهای متعدد و بهرهگیری از کارشناسان متعدد پس از پنج سال این عمارت شکیل و زیبا، که گویی در همین سالهای اخیر ساخته شده است مرمت میشود.
بنای تاریخی شهربانی که قریب به هشتاد سال از ساخت آن میگذرد و یکی از بناهای باشکوه عصر معاصر است، اکنون با نام ساختمان شماره 9 وزارت امورخارجه شناخته میشود که جهت انجام امور اداری وزارت امور خارجه و گاه میزبانی مهمانان خارجی این وزارتخانه مورد استفاده قرار میگیرد.
این بنا در نهایت پس از مرمت در سالگرد 230 سالگی پایتختی تهران در طی مراسمی با حضور مردم و مسئولین و در طی جشنی بهیادماندنی افتتاح میشود و حالا دیگر این کاخ نگین بیچونوچرای میدان مشق است که در کنار سردر باغ ملی بسیاری را به این بخش از بافت تاریخی تهران میکشاند.
پیشنهاد ویژه
از دیگر دیدنی های تهران در نزدیکی کاخ شهربانی میتوان به خیابان سی تیر، سردر باغ ملی، موزه ایران باستان و موزه عبرت اشاره کرد که هر کدام همچون یک کتاب تاریخی ارزشمند داستانهای زیادی برای گفتن دارند.
دسترسی به میدان مشق
اگر قصد بازدید از میدان مشق تهران و بنای زیبا کاخ شهرداری و سردر باغ ملی را داشتید، با توجه به قرارگرفتن این میدان تاریخی در مرکز تهران یکی از بهترین گزینهها استفاده از سیتم حملونقل عمومی بهخصوص مترو است.
از هرجای پایتخت که عازم این میدان میشوید باید خود را به ایستگاه مترو امامخمینی برسانید. با پیادهشدن در ایستگاه مترو امامخمینی پس از خروج از ایستگاه باید مسیر واقع در سمت غرب را پیشرو گرفته و با یک پیادهروی کوتاهمدت و چند دقیقهای بهراحتی خود را به میدان مشق و در نهایت به بنای زیبا کاخ شهربانی برسانید.
اگر خواهان یک گشت و گذار جانانه به دل تاریخ تهران هستید، حتما سری به کاخ شهربانی بزنید و از نمای بیرونی آن که قابل بازدید است، دیدن کنید. همچنین یادتان نرود که دوربین عکاسیتان را نیز با خود ببرید و تصاویری معرکه را به ثبت برسانید.
