آب آنقدر در بین نیاکان مان ارزشمند بوده است که همیشه خدا برای الهه آب معابد ویژه ای برپا می کردند. سال ها قبل زمانی که ساکنین مرزهای ایران پرگهر متوجه شرایط آبی جالب و نسبتا پیچیده این سرزمین شدند دست به کار شدند.
آن ها که به ارزش آب برای ادامه حیاتشان پی برده بودند سیستم آبی جالبی را طراحی کردند که آب را به زنجیر می کشید تا برای روزهای کم آبی حربه ای در آستین داشته باشند.
احداث بند یا همان سد امروزی بر مسیر رودخانه های پرآب اولین قدم بود. بندهای به جا مانده از دوره هخامنشیان قدیمی ترین بندهایی هستند که هنوز هم آثارشان بر سر راه رودخانه های سرزمین های دور و نزدیک به خوبی هویداست.
بخش دیگر این سیستم آبی پیشرفته قنات یا کاریز نام داشت. قناتی که قدمتش به هزاره سوم پیش از میلاد می رسد و بیش از سی و شش هزار شعبه در سراسر سرزمین ایران دارد. قنات شیوه ای هوشمندانه برای مدیریت آب به خصوص در سرزمین های کویری و کم باران بود.
اما یکی دیگر از بخش های مهم این سیستم آبی آب انبارها بودند. آب انبارهایی که معمولا نیاز روزمره مردم به آب را تامین می کردند و سر و کله شان بیشتر در سرزمین هایی پیدا میشد که چشمه یا رودخانه دائمی کمتر به چشم میخورد.
آب انبارها گاه در مرکز شهر و روستاها به عنوان بنایی عام المنفعه، گاه در خانه های اعیانی برای مصارف خصوصی، گاه در کاروانسراهای بین راهی برای مسافرین و گاه در قلعه ها ساخته می شدند.
آنچه آب انبارها را جذاب می کند تفاوتشان در نوع پلان، معماری و مصالح و پیاده سازی است گرچه همه آب انبارها یک هدف را دنبال می کنند اما تفاوت سرزمین ها ایجاب می کرد که هر آب انباری ویژگی های خاص خودش را داشته باشد.
آب انبارهایی با ساز و کار جالب که از قسمت های مختلفی تشکیل شده و نه تنها آب را دور از نگاه خورشید خوش طعم و خنک نگاه می داشت بلکه کار تصفیه آب را نیز به شیوه هوشمندانه انجام می داد.
آب انبار شریعت گناباد
آب انبار شریعت گناباد که خیلی ها آن را آب انبار حسینیه می نامند در میدان امام خمینی و خیابان سعدی این شهر زیبا قرار گرفته است. آب انبار درست دیوار به دیوار حسینیه قرار گرفته و به همین دلیل به آب انبار حسینیه نیز شهره است و از سوی دیگر نیز با بازار تاریخی گناباد فاصله چندانی ندارد.
این نزدیکی به بازار تاریخی گناباد و حسینیه نشان از این دارد که این آب انبار درست در مرکز شهر آن روزها قرار گرفته است. آب انبارهای عمومی اصولا از این خصیصه برخوردار بودند تا دستیابی به آن ها برای عموم مردم از تمام نقاط شهر و روستا به راحتی میسر باشد.
این آب انبار اما بخشی از یک سازه بزرگتر بوده است. کاروانسرایی که این روزها اثری از آن باقی مانده است و به کلی فروریخته و تنها این آب انبار باقی مانده است.
کاروانسرایی که در دوره قاجار ساخته شده بوده است اما از تاریخ دقیق ساخت آن اطلاعی در دست نیست. با گذر زمان کاروانسرا بنا به دلایلی تخریب می شود اما آب انبار که گره از کار اهالی گناباد می گشوده است به همت فردی خیرخواه که به شریعت زاده شهره بوده است بازسازی می گردد تا بازهم مورد استفاده عموم مردم قرار بگیرد.
از آن به بعد این آب انبار در بین اهالی گناباد به آب انبار شریعت شهره می شود. سال ها می گذرد و این آب انبار با آمدن سیستم آب لوله کشی کارایی اش را از دست می دهد و رو به تخریب می رود.
نکته جالب درباره این آب انبار فعال بودنش تا سال 1363 هجری شمنسی است که مرم آب برف و یخ را در فصل زمستان به سوی این آب انبار روانه می کردند تا در فصل تابستان از آن برداشت کنند.
حتی برخی ریش سفیدها به یاد دارند که روزگاری در این آب انبار یخ هم بفروش می رسیده است. تا اینکه در نهایت در دهه هشتاد شمسی میراث فرهنگی گناباد این بنای تاریخی ارزشمند را به تملک خود درآورده و آن را در فهرست آثار ملی به ثبت می رساند.
آب انبار پس از بازسازی در راستای بهره برداری کاربردی از بناهای تاریخی به عنوان مکانی برای برپایی موزه آب مورد استفاده قرار می گیرد.
ساختمان آب انبار
آب انبار مکانی برای ذخیره طولانی مدت آب و جلوگیری از هدررفتن، تبخیر شدن و خنک ماندن آن بوده است. فضایی مسقف که اغلب یک یا چند بادگیر بر روی سقف آن بکار می رفته است که سبب خنک تر شدن فضای داخلی آب انبار می شده است.
بر روی سقف آب انبار گنبدی مخروطی شکل ساخته شده است که قریب به چهل متر قطر دارد. آب انبار یکسره از آجر، سنگ، سیمان و ملات آهک ساخته شده است.
در همان ورودی آب انبار نشیمنی کوچک به شکل یک ایوان تعبیه شده است که مکانی برای استراحت کسانی بوده که برای آوردن آب به داخل آب انبار رهسپار می شده اند.
با عبور از کنار این ایوان و نشیمنش که در واقع سردر آب انبار به حساب می آیند، تعدادی زیادی پله در برابر چشمانتان ظاهر می شود که شما را در اعماق زمین فرو می برد. این پله ها نشان از این دارد که آب انبار در دل زمین ساخته شده است.
خود زمین به عنوان یک عایق مناسب عمل می کرده است که تا حدودی جلوی بالا رفتن دمای آب را می گرفته است. علاوه بر این این عمل سبب می شد تا آب انبار از رویدادهایی همچون زلزله در امان مانده و کمتر آسیب ببیند.
دلیل دیگر برای قرارگرفتن آب انبار در دل زمین مقاومت بیشتر آن نسبت به فشار آب بود همچنین این پایین تربودن از سطح زمین سبب می شد تا آب های قنات، چشمه و … راحت تر به درون آب انبار سرریز شوند.
آجر و آهک نیز که در ساخت آب انبار بکار می رفته هر دو در مقابل آب مقاومت بالایی داشته اند. اما پله ها یکراست شما را به پاشیر می رسانند. پاشیر یکی از اجزای بنای آب انبارهایی است که به رعایت اصول بهداشتی پایبند بوده اند چرا که محل برداشت آب را از مخزن اصلی جدا می کرده است.
پاشیر دیوار به دیوار مخزن اصلی قرار داشته و دارای یک یا چندین شیر آب برنجی بوده که آب را از مخزن به بیرون منتقل می کرده است. کف پاشیر هم برای جلوگیری از خروج لجن موجود در کف خزینه همیشه بالاتر از کف خزینه در نظر گرفته می شده است.
پشتبند این پاشیر نیز مخزنی وسیع قرار دارد که محل ذخیره آب بوده است. شکل مخزن در بین آب انبارها یکسان نیست و همین تنوع سبب تفاوت بین آب انبارهای مختلف است.
اغلب آب انبارهایی که در مناطق شهری ساخته می شوند دارای مخزنی گرد و مدورند در حالیکه گاه در صحراها آب انبارها مخزنی مستطیل دارند.
مخزن تاریک ترین بخش هر آب انباری بوده است، بی هیچ روزنه ای چرا که این تاریکی از رشد باکتری هایی که در نور به رشد و نمو می پردازند و یا ورود هرگونه آلودگی به داخل مخزن جلوگیری می کرده است.
عمق مخزن این آب انبار نیز در حدود هشت متر است. آب انبارها گاه بخش های مختلف دیگری را نیز در خود جای داده اند اما آب انبار گناباد در همینجا پایان می یابد.
موزه آب
اینجا موزه آب است تا سیر سخت دسترسی به این گوهر گران بها را در طول تاریخ از نزدیک ببینید. مکانی که علاوه بر دیدن ساز و کار یکی از ایستگاه های اصلی دسترسی به چرخه آب در سالیان گذشته، شما را با مراحل برداشت آب در طول تاریخ، پیشرفت ابزارهای برداشت آب و .. از حفر قنات گرفته تا حفر چاه ، ظروف نگهداری آب از جمله سبوها و کوزه های بزرگ از نزدیک آشنا می نماید.
در این موزه می توانید تصاویری ناب از پیشرفت سیستم بهره برداری از آب را در طول تاریخ ببینید که بسیار جذاب است. تصاویر یخدان ها و سایر آب انبارها نیز از دیگر آثار به نمایش درآمده در این موزه آب است.
بازدید از این موزه یک تیر و دو نشان است هم بازدید از یک بنای تاریخی قاجاری ارزشمند و هم آشنایی با تاریخ پر فراز و نشیب آب در این سرزمین پر تب و تاب! بازدید از این موزه جذاب در تمامی روزهای هفته از ساعت 8 الی 17 میسر است.
گناباد
گناباد یکی از تاریخی ترین شهرهای ایران است که در مرکز شهرستان گناباد استان خراسان رضوی و در فاصله 280 کیلومتری شهر مشهد قرار گرفته است.
اولین نکته ای که باید در رابطه با شهر زیبای گناباد به یاد داشته باشیم این است که این شهر تاریخی قدیمی ترین قنات آب جهان را در خودش جای داده است که نشان از تلاش طولانی مردمان این دیار در دستیابی به گوهر ارزنده ای همانند آب دارد.
گناباد که در شاهنامه نیز به وفور از آن یاد شده و مدفن پیران ویسه افسانه ای است آثار تاریخی و طبیعی فراوانی دارد که گردشگران بسیاری را از اقصی نقاط عالم به سمت و سوی خود می کشاند.
قنات قصبه، مسجد جامع گناباد، آتشکده گناباد، کاخک، روستای تاریخی و زیبای ریاب و دارالشفای دولویی تنها بخشی از جاذبه های تاریخی و طبیعی این شهر تاریخی و ارزشمند است.
