بنر هدر

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیو

نویسنده:

حسین یوسفی

در تاریخ:

به هر سمت و سویی از مرزهای این سرزمین که رو کنید روایتی شنیدنی و تاریخی پر فراز و نشیب منتظر شماست. این بار هم در میان مقاصد متعدد تاریخی ایران سری به یک آتشکده باستانی می زنیم که پس از هزاران سال از تاریخ ساختش در روزگار معاصر حواشی بسیاری برپا کرده و پر از داستان های شنیدنی است.

آتشکده خانه دیو که نامش هم هر شنونده ای را مشتاق می کند تا سر از کارش دربیاورد مقصد این باره سفر ماست. تجربه ای منحصربفرد در سرزمینی کوهستانی و تاریخی و آتشکده ای که روزگاری با نام سبزوار گره خورده بود اما حالا بخش از توابع شهرستان داورزن است.

اگر اهل سفر به مقاصد تاریخی باشید حتما مهم ترین چهارطاقی اشکانی را هم دیده اید، نارین قلعه یا همان چهارطاقی قلعه ضحاک که پر از افسانه ها و داستان های شگرف است و معماری بسیار جالبی هم دارد.

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیو

چهارتاقی خانه دیو، موسوم به آتشگاه آذر برزین‌مهر (دردهه‌های اخیر)، این چهارتاقی که قدمت آن به دوره ساسانی می‌رسد به شماره ۴۰۳۵ در تاریخ ۱۳۸۰/۰۷/۱۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است.

اما اگر به طور کلی بخواهیم یک چهارطاقی ساده را تشریح کنیم باید بگوییم چهارطاقی یک بنای چهارگوشه ساده است که در چهار ضلع اصلی اش چهار درگاه ورودی طاق دار تعبیه شده است.

در تعریفی دقیق تر در هر یک از چهارگوشه بنا یک جرز تعبیه شده و این جرزها با طاق به یکدیگر متصل شده اند و این اتصال چهار ورودی را به وجود آورده است. بر بالای این چهار طاقی ها یک طاق گنبدی شکل که با کمک گوشواره ها بر روی طاق ها استوار شده است نیز قرار دارد.

این چهارتاقی در کوه‌های روستای فشتنق، از توابع شهرستان داورزن، قرار دارد. بنا بر پژوهش‌های انجام شده، کاربری این چهارتاقی، آتشکده بوده که در آن، «آتش آدران» شعله‌ور می‌شده‌است.

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیو

چهارطاقی ها در طول تاریخ کابردهای بسیاری داشته اند، از بناهای مذهبی و آتشکده ها گرفته تا مکانی برای برپایی جشن ها. چهارطاقی ها در کنار آتشکده ها یکی از مهم ترین بناهای مذهبی هستند که از دوره ساسانی برجای مانده اند به طوری که در اغلب شهرها و روستاهای کشورمان ردپایشان به چشم می خورد.

حتی با ورود اسلام و شکل گیری معماری اسلامی ردپای چهارطاقی ها در مساجد دوره اسلامی نیز به چشم می خورد و در طول تاریخ یکی از بناهای کاربردی و بسیار محبوب بوده اند.

بنا به اعتقاد بومی‌های منطقه، نام قدیم این بنا «خَنه دِب» (= خانه دیو) است و معتقدند: هر کی پاشه بِگذَره خنه دب آتش سحرِش مِنَه! (هر کس پایش را به خانه دیو بگذارد، آتش سحرش می‌کند) و تا آخر عمر نمی‌تواند بی‌نیاز از آتش زندگی کند.

این داستان و باوری عامیانه است که سال های سال است در بین مردمان همسایه چهارطاقی دیو برسر زبان هاست.

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیو

بنایی باستان که در دره یوزپلنگ و بر فراز تپه ای با ارتفاع تقریبی 200 متر با نام ریوند قرار گرفته است. بنایی که روزگاری بخش از سبزوار بود اما حالا در مرزهای شهرستان داورزن و در همسایگی روستای فشتنق قرارگرفته است.

روستای فشتنق یکی از روستاهای پرمحصول منطقه است که آوازه درختان انارش به گوش همگان رسیده است. راه عبور از سینه کش تپه سخت و نفس گیر است اما شوق دیدن این بنای تاریخی راه سخت آن را نیز قابل تحمل می کند.

مسیر سنگلاخ است و دسترسی از روستا به بلندای تپه 45 دقیقه ای زمان می برد. در مسیر حرکت به سمت تپه به رودخانه ریوند و انبوه درختان گردو که در میان ارتفاعات سنگی و سخت محصور شده اند برخورد خواهیدکرد.

سال ها قبل مسیری پلکانی از لب رودخانه تا بلندای صخره وجودداشت که طی کردن مسیر را برایتان راحت ترمی کرد اما متاسفانه اثری از آن باقی نمانده است.

به بلندای تپه سنگی که برسید خرابه های یک چهارطاقی را خواهیددید که غبار گذر زمان به وضوح بر چهره اش نشسته است. سقف گنبدی به صورت کامل تخریب شده است اما پایه های چهارطاقی هنور پابرجاست. کلیت بنا کمی به سمت غرب متمایل است و همانند اغلب چهارطاقی های ساسانی با مصالحی همچون سنگ با ملات گچ ساخته شده است.

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیو

در ساخت این چهارطاقی از تکنیک گوشه سازی بهره برده شده است. در این تکنینک که برای تبدیل پلان چهارضلعی به پلان دایره استفاده می شود ابتدا چهار ضلعی به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل می شود.

تکنیکی که در دوره اشکانیان ابداع شده و در دوره ساسانیان به اوج می رسد. در این بنا هم معمار از چوب برای گوشه سازی بهره برده است.

اگر خوب به بنا بنگرید یکی از گوش واره های بنا را خواهید دید که از نوع فیلپوش بوده و یکی از بخش هایی بوده که وزن سقف را متحمل می شده است.

در کاوش های صورت گرفته در این بنا گچبری هایی منقش به نقش گیاهان و سایر اشکال هندسی بدست آمده است که اغلب در بناهای ساسانی بچشم می خورد.

در سایر کاوش های صورت گرفته سکه ای از دوره خسرو دوم ساسانی در کنار سفال هایی از این چهارطاقی بدست آمد که برخی متعلق به دوره ساسانی و برخی متعلق به دوره اسلامی است.این آتشکده تا قبل از ورود اسلام محل عبادت مردم بوده است و تا دوره سلجوقیان نیز پابرجا بوده است.

آتشکده برزین مهر

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیوسری به تاریخچه ایران باستان که بزنید مهرپرستی و آئین کهن زرتشت نشان از قداست آتش در میان مردمان داشت. در میان شعله ها آتشی گاه مقدس و چندین هزار ساله به چشم می خورد که نسل به نسل مورد احترام و قداست بوده اند.

با رسمی شدن آئین زرتشت در دوره ساسانی آتشکده ها هم جایگاه ویژه تری پیدامی کنند به طوری که علاوه بر آتش آدریان یا آتشکده های معمولی که در گوشه و کنار شهرها به چشم می خورد حکومت ساسانی سه آتشکده مهم نیز برپا می کند که به آتش بهرام شهره اند.

این سه آتشکده نام های متفاوتی داشته و هرکدام متعلق به یک مرتبه اجتماعی بوده است. نخستین آتشکده آذرفرن بغ نام داشته و متعلق به طبقه روحانیون و موبدان بلندمرتبه بوده است.

دومین آتشکده آذرگشسب نام داشته و متعلق به طبقه پادشاهان، جنگاوران و اشراف ساسانی بوده است.

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیو

سومین آتشکده هم که آذربرزین مهر نامیده می شده است متعلق به طبقه کشاورزان بوده است و در زبان پهلوی آتور برزین میتر نامیده شده و به معنای آتش مهر بالنده بوده است.

آتش برزین مهر در بین اشکانیان و سال ها قبل از ساسانیان هم بسیار مورد احترام بوده است و معتقدند که اهورامزدا در ابتدای خلقت سه آتش برای مراقبت از جهانیان آفرید که یکی از آن ها همین آتش برزین مهر است.

بر طبق داستان ها و افسانه های ایرانی در زمان حکومت گشتاسب پادشاه باستانی ایرانی زمانی که آشوزرتشت با وی ملاقات کرده آتشی به وی داد که دستش را نمی شوزاند.

گشتاسب دعوت زرتشت را پذیرفت و آتش برزین مهر را در مکانی مقدس روشن نگاه داشت. مردم سال ها بر این باور بودند که از مهر و باروری این آتش مقدس است که زمین بارورمی شود.

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیو

براساس نظرات مستند باستان شناسان ایتالیایی، لازار فانی، کریستین سن و جکسن آتشکده برزین مهر متعلق به کشاورزان دوران ساسانی بوده و در شمال غربی نیشابور قرار داشته است.

همچنین با توجه به بررسی های فائق توحیدی و دیگر باستان شناسان ایران و با در نظر گرفتن یافته های جدید احتمال وجود آتشکده در سبزوار قوت گرفته است.

محل قرار داشتن آتشکده بر روی این کوه به شکل یک زیگورات است و بر خلاف نظریه های قبلی مبنی بر باز بودن اطراف این آتشکده، بررسی های جدید نشان می دهد که معماری هایی دراطراف این بنا وجود داشته و راه دسترسی به آن بسیار سخت بوده است.

باستان شناسان ایتالیایی همچنان معتقد هستند که به دلیل ارزش بالای مقام کشاورزان در زمان های قدیم ممکن است عمر این سازه به سال ها قبل از ظهور زرتشت بازگردد.

در کنار این آتشکده گیاهی به نام ریواس وجود دارد که طبق مدارک و شواهد موجود در دوره هزاره اول تا سوم قبل از میلاد از این گیاه نوشیدنی به نام هَومَه درست می ‌شد و در مراسم آیینی و مذهبی مورد استفاده قرار می‌ گرفت.

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیو

با وجود تمام کشفیات صورت گرفته برخی از باستان شناسان معتقدند با توجه به سادگی این بنا و ابعاد آن و تمامی فضاهای مکشوفه و مقایسه آن با آتشکده تخت سلیمان یا همان آتشکده آذرگشسب و با توجه به سختی دسترسی به این آتشکده و دوری آن از شهرها و روستاهای مشهور و راه های پرتردد، این چهارطاقی اصلا نمی تواند جایگاه آتشی مقدس همچون آذربرزین مهر باشد و تنها یک آدریان ساده است.

یعنی مکانی که تنها موبدان اجازه ورود به آن را داشته اند و زائرین و مردم عادی تنها از راهرو ورودی می توانستند مراسم عبادی خود را انجام دهند و حق ورود به داخل چهارطاقی را نداشته اند.

آتشکده یا چهارتاقی خانه دیو

برخی دیگر هم معتقدند بر اساس متون پهلوی که به روشنی از ارتفاعات ریوند و آتشکده برزین مهر در حد فاصل نیشابور و سبزوار نام برده شده است و با وجود اینکه تاکنون هیچ آتشکده دیگری در این حد فاصل کشف نشده و همچنین وجود روستاهایی همانند مهر و برزنون در این منطقه این چهارطاقی همان آتشکده آذربرزین مهر است.

نظریه ای که حالاحالاها جای بحث و کاوش دارد و هنوز آنطور که شاید و باید به اثبات نرسیده است. اما آنچه که مسلم است این است که این چهارطاقی یکی از بناهای مهم دوره ساسانی است.

محصولات سفر

دیدگاه خود را بنویسید