کوله بار سفر بسته ام و به مقصدی می اندیشم که پیش رو دارم؛ به کاخی که روزی در اوج شکوه و عظمت جلوه گری می کرد، و شاهکاری بود که توانمندی و هنر ایرانیان را به رخ جهانیان می کشید، این کاخ هنوزهم پابرجاست، اما امروز گذر زمان بسیاری از آن شکوه و جلال را با خود برده و تنها بخشی از آن را برجای گذاشته، تا یادآور قدرت و عظمت ایران باستان باشد.
کاخ باشکوه سروستان که شهره ی جهانیان است، مقصد بسیاری از گردشگران از گوشه و کنار جهان است. این کاخ اثری است به جا مانده از دوران ساسانیان، بنایی که حتی گذر زمان نیز با تمام تلاش خود نتوانسته آن را از بین ببرد.
مجموعه کاخ ساسانی سروستان در استان فارس و در ۹ کیلومتری جنوب شهر سروستان در شهرستان سروستان و محله تزنگ قرار داشته و کل مجموعه ۲۵ هکتار وسعت دارد.
این کاخ از سنگ و گچ ساخته شده و ایوانی مربع شکل بخش مرکزی آن را تشکیل میدهد که دارای ۱۳ متر طول و عرض، و ۱۸ متر ارتفاع دارد. همچنین در مرکز و حیاط دارای گنبدی میباشد.
این بنا همانند کاخ فیروزآباد و کوچکتر از آن است و طاقهای گنبدی آن با آجر زده شدهاست. این بنا که از با شکوهترین کاخهای عهد ساسانی است و شامل یک ایوان ورودی و گنبدی در مرکز و حیاط است.
در این کاخ نسبت به بناهای دیگر این دوره از معماری و پلان پیچیده و کاملتری استفاده شدهاست.
معماری کاخ سروستان
نمای اصلی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که شامل یک ایوان مرکزی و دو ایوان کوچکتر در دو طرف است. ایوان مرکزی به تالار اصلی و پس از آن به چهار حیاط متصل میشود و دیوار جنوبی تالار مرکزی به یک ایوان جانبی خارجی راه مییابد.
ایوانی که در سمت شمال کاخ واقع است بوسیله چند پله به محوطه بیرون کاخ مربوط میشود اما ایوان بزرگ شرقی به تالار مرکزی و قسمتهای دیگر بنا ارتباط دارد و در دو طرف این بنا دو اتاق باریک با طاق گهوارهای قرار دارد که مقابل هم قرار نگرفتهاند. استفاده از فیلپوش برای قرار گرفتن گنبدها روی بنا به وضوح دیده میشود.
برای تقویت گنبدهای مدور از گوشواره استفاده شده علاوه بر این شیوه، استفاده از ستونها را به عنوان محافظ سقف در اتاقها دیده میشود.
همچنین تپهها و ناهمواریهای زمینهای مجاور نشانگر ابنیهای است که در اطراف کاخ بنیاد بودهاست. روی هم رفته نقشه کاخ سروستان شیوه بسیار بدیع و جالب معماری عهد ساسانی را به نمایش میگذارد.
برخی از پژوهشگران معماری ساسانی، با توجه به تکنیک پیشرفتهتر در طرحی کلی و جزئیات بنا آن را متعلق به اواخر دوران ساسانی میدانند و معتقدند که ساخت این بنا یکی از نخستین قدمها در جهت سبک ساختمانی ویژهای بود که معماری گوتیک را میتوان تحقق نهایی آن دانست.
زمان ساخت
برخی از پژوهشگران معماری ساسانی، با توجه به تکنیک پیشرفتهتر در طرحی کلی و جزئیات بنا آن را متعلق به اواخر دوران ساسانی میدانند و معتقدند که ساخت این بنا یکی از نخستین قدمها در جهت سبک ساختمانی ویژهای بود که معماری گوتیک را میتوان تحقق نهایی آن دانست.
در منابعی تاریخی-جغرافیایی اطلاعاتی در باب کاخ ساسان یافت میشود. ابن خردادبه در کتاب المسالک و الممالک پس از توضیحات فراوان در مورد شهر استخر و عنوان اینکه استخر یکی از قدیمیترین شهرهای پارس است، سروستان را یکی از قصبههای آن میشمارد.
او در آن میان از بنایی یاد میکند که عظیم بوده و ساختمان آن از سنگ و گچ ساخته شدهاست و مشتمل بر گنبدهای تالار ستون دار، چند ایوان، اتاقها و راهروهای متعددی میباشد. او بنای این کاخ را به بهرام پنجم ساسانی نسبت میدهند.
مقایسه کاخ ساسان سروستان با اثر ساسانی در فیروز آباد
آندره گدار در کتاب هنر ایران از کاخ ساسان یاد کرده و معتقد است که «کاخ سروستان به دستور بهرام پنجم (۴۸۰–۴۲۰م) ساخته شده و از کاخ فیروزآباد بهتر حفظ شدهاست.
طرح آن از طرح فیروزآباد پیچیدهتر است و از نظر اصول فنی کاملتر میباشد، و در ساختمان طاقها و گنبدها مهارت زیادتر به خرج داده شده و نمای اصلی این بنا در طرف مشرق است…» «در عقب تالاری که گنبد اصلی آن را پوشانده حیاطی است که مانند کاخ فیروزآباد در اطراف آن ساختمانهای محل سکونت واقع شده اما فاقد قرینهسازی است و اتاقها به ابعاد مختلف و رابطه میان آنها خیال پردازانه است؛ بنابراین ترکیب کاخ ساسان اساساً نظیر فیروزآباد است اما در جزئیات آزادتر و متنوعتر از آن است.
در حقیقت اگر محل پذیرایی آن را منحصر به تالار بزرگ بدانیم برای اینکار بسیار تنگ بودهاست. از طرفی تالارهای دیگر خیلی وسیع ولی تعدادشان کم اما مجلل هستند و دربهای فراوانی به خارج باز میشوند.
دور از آن است که آنجا را محل سکونت بدانیم. ایوان و تالار مربع نیز بوسیله دربهای تنگ و باریکی با هم مربوط میشوند. محتمل است که ساختمان مزبور که وسعتش یک چهارم کاخ فیروزآباد است منحصراً یک کاخ پذیرایی بوده باشد…»
دسترسی به کاخ سروستان
به دلیل هوای مطبوع، بهترین زمان برای دیدار از این کاخ فصل بهار است. به طور کلی در این مدت استان فارس بسیار زیبا به نظر می رسد.
قبل از اینکه عزم سفر به این منطقه و مشاهده ی کاخ را کنید، بد نیست بدانید هیچ گونه امکانات رفاهی اعم از رستوران، بوفه و سرویس بهداشتی در اطراف این مجموعه وجود ندارد، بناراین شما نیاز دارید حتی آب آشامیدنی را هم به همراه خود ببرید.
نکته ی تاسف برانگیز اینکه برای کسب اطلاعات از تاریخ و وضعیت کاخ هم هیچ گونه تابلویی وجود ندارد. اگر بخواهیم این تاسف را کامل کنیم باید بگوییم که حتی تابلویی که مسیر شیراز به سروستان را مشخص کند نیز وجود ندارد.
با تمام این مشکلات بدون شک رنج سفر و تماشای این کاخ ارزشش را دارد. اگر در طول شب بتوانید از بنا دیدن کنید، علاوه بر خود کاخ می توانید از تماشای آسمان زیبا و پرستاره ی شب هم لذت بسیاری ببرید.
