بقعه سید رکن‌الدین که در قدیم مدرسه رکنیه نامیده می‌شد مربوط به سدهٔ ۸ ه.ق است و در یزد، خیابان مسجد جامع کبیر ـ کوچه سیدرکن الدین واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۴۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بقعه سید رکن الدین یزد، بنایی با دیوار نگاره ها و آرایه های گچی می باشد که عمدتا با قالب اجرا شده اند.این تکنیک های قالبی به شیوه ای خاص طلاکاری شده است و دارای ظرافت چشمگیری می باشد.
هنرمندان در این بنا تلاش نمودند تا از ورق های زرین در تزئینات قالبی گچ و همچنین در کاشی های لعابی استفاده نمایند. این تزئین نادر در معماری که به دلیل شیوه ی اجرا، آسیب پذیر بوده و نمونه های کمی از آن باقی مانده است، بیانگر تزئینات دوره آل مظفر است که نظر گردشگران را به خود معطوف نموده است.
سید رکن‌الدین ابوالمکارم محمد قاضی حسینی یزدی، فرزند قوام‌الدین محمد بن نظام از سادات شهر یزد، به شمار می‌آید. این عالم بزرگ در زمان حکومت ابوسعید بهادرخان زندگی کرده و از بزرگان و حاکمان آن دوران محسوب می‌شود.
وی در زمان حیات خود، ابتدا نقابت سادات شهرهایی همچون اصفهان، نائین و یزد را برعهده داشت و سپس به عنوان قاضی القضات شهر یزد منصوب می‌شود.
این بنا در برخی منابع به صورت مدرسه رکنیه معرفی شده است که ام البقاع می باشد و ذکر شده است که در هیچ مملکتی نظیر ندارد. بنای مذکور در حال حاضر با کاربری بقعه به حیات خود ادامه می دهد. بقعه سید رکن الدین، به دستور مولانای اعظم سعید رکن الحق و الدین محمد بن نظام الحسینی در شهر یزد ساخته شده است.
ایشان از حامیان معماری بوده و دستور ساختن موسسه وقت الساعت را صادر نمودند. موقوفات او به انضمام آثاری که فرزندش سید شمس الدین محمد وقف کرد، در وقف نامه ای موسوم به جامع الخیرات آمده است. سید رکن الدین محمد را از سادات عریضی نسب یزد می دانند. سادات عریضی در یزد مقیم بودند.
گفته شده است که ، در اواخر دوره اتابکان یزد سید رکن الدین مردمی ترین و مشهور ترین چهره علمی و مرجع حل و عقد بسیاری از مسایل مردم بود و با خواجه رشید الدین فضل الله همدانی دوستی دیرینه داشته است،تا حدی که عنوان شده دختر خواجه رشید الدین را برای پسر خود شمس الدین به همسری گرفته است.
سید رکن الدین در سال 732 هجری وفات یافت و او را در قبه مدرسه رکنیه نهادند. پا بر جا بودن بنا حاکی از مرمت و حفاظت از تخریب در سنوات گذشته بوده است، که می تواند به دلیل منحصر به فرد بودن شیوه تزئین معماری و نیز تعلق بنا به یک شخصیت مذهبی بوده باشد.
ویژگی ها و تزئینات معماری بنای بقعه سید رکن الدین یزد
پایین تر قرار گرفتن از سطح محیط پیرامون یکی از ویژگیهای این اثر می باشد، که این اختلاف حدودا یک متر برآورد شده است. این اثر دارای میان سرا، ایوان و فضای زیر گنبد می باشد.
داخل میانسرا ساده و فاقد هر گونه غرفه و سایر ساختار های معماری می باشد. دو طرف دیوار های خارجی ایوان ِ بنا، از انواع کاشی های شش ضلعی پوشیده شده است.
ایوان بقعه سقفی با طاق گهواره ای را به نمایش می گذارد و در انتها فضاهای نور گیر مشبک تعبیه شده است که خود با تزئینات گچبری مزین شده است.
فرم گنبد بنای مذکور از نوع شبدری ، همراه با دو پوسته ی پیوسته می باشد. گنبد با تزئینات کاشیکاری به نمایش گذاشته شده است. این تزئینات که سبک هنر دوره اسلامی را منعکس می نمایند، از نوع معرق و به رنگهای سفید، فیروزه ای و لاجوردی هستند. فضای زیر گنبد نیز دارای پلان چهار ضلعی می باشد.
گنبد بنا با گوشه سازی های متعدد از تبدیل 8 به 16 ضلعی بر روی بدنه استوار شده است . از چهار جهت گنبد و در امتداد ساقه، نورگیر هایی مشبک ایجاد شده است که از جنس آجر می باشند.
بنای بقعه سید رکن الدین نیز به نوعی به مانند سایر بناهای هم عصرش در آغاز با روش سفت کاری و سپس با تزئینات گچ و نقاشی کامل شده است. تنوع تزئینات یا آرایه های بنای بقعه سید رکن الدین از دلایل علاقه ی گردشگران جهت بازدید از بنای مذکور می باشد.
مهمترین تزئینات در این بنا شامل گل بری ( زیر سازی آستر با کاهگل که روی آن لایه نازکی از گچ قرار می دادند.)، انواع تزئینات گچی و دیوار نگاره می باشد.
نقشمایه های تزئینات گچی بقعه سید رکن الدین شامل نقش های پیچان اسلیمی، نقش های هندسی و نقش های کتیبه ای می باشند.
نقشهای پیچان اسلیمی با دقت در طنین پیچش گل های بسیار ریز، شکوفه های تخیلی و برگ های بزرگ و پیچک های درهم بافته شکل گرفته اند.
نقوش هندسی نیز همانند دیگر نقوش هندسی از گره هایی که با اسلوبی بسیار منظم و مجموعه خاصی از عناصر قابل تعریف ریاضی است ، تشکیل شده است.
اساس این هندسه دایره است که هنگامی که به تساوی تقسیم گردد، به چند ضلعی های منظمی بدل می شود. تزئینات کتیبه ای بنای بقعه سید رکن الدین در ایوان با ساق های عمودی پیچک های درهم شونده ، نشان داده شده است.
در فضای داخلی نیز کتیبه های گچ بری و نقاشی از یک طرف و ثلث و کوفی از طرف دیگر با یکدیگر تلفیق گردیده اند. کاربرد انواع کوفی تزئینی، کوفی بنایی و تحریری در بنای مذکور مشاهده می شود.
آنچه که از مطالعه بنای بقعه سید رکن الدین یزد می توان نتیجه گرفت، رعایت زیبایی در بنا است که چیزی جز ء تعادل ساختار متناسب بنا و به کارگیری تزئین هایی که با ساختار بنا ارتباط تنگاتنگ داشته و به شکلی منطقی عرضه شده، نمی باشد.
