کاخ شیروانشاه بزرگترین بنای شروانشاهان از حکومتهای محلی که در شیروان قفقاز مصادف با حکومت عباسیان تشکیل و در دوران صفویان به دست شاه تهماسب یکم برچیده شدهبود و امروزه در زمرهٔ میراث جهانی سازمان یونسکو در سال ۲۰۰۰ در کشور جمهوری آذربایجان ثبت شد.
مجتمع کاخ به جز کاخ شیروانشاهان شامل دیوانخانه، آرامگاه شیروانشاهان، مسجد شاه، حمام کاخ، آرامگاه دانشمند کاخ «سید یحیی باکوی» و باقی ماندههای مسجد «کیقباد» میباشد.
تاریخچه کاخ شیروانشاه
کاخ شیروانشاهان بین قرنهای ۱۳ الی ۱۶ میلادی بنا شد. برخی ساختمانها از جمله کاخ در اوایل قرن ۱۵، در دوره حکمفرمایی شیروانشاه «خلیلالله یکم» بنا شد.
پس از استیلای باکو به توسط امپراتوری عثمانی، دروازه ای در قلمروی مجتمع کاخ ساخته و به همراه دیوار کاخ که آن را از سمت شرق احاطه میکرد، نام سلطان مراد یکم بدان گذاشته شد. این بنای باستانی از قرن ۱۹م. تا به حال چند بار مورد بازسازی واقع شد.
مجتمع کاخ شیروان شاهان در سال به سال ۱۹۶۴م. موزه حفاظت شده اعلام گردید. در سال ۲۰۰۰م. این مجموعهٔ باستانی به همراه شهر قدیمی باکو و قلعه دختر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. در سال ۲۰۰۱م.
مجتمع کاخ شیروانشاهان از سوی کابینه وزرای جمهوری آذربایجان به عنوان اثر معماری دارای اهمیت جهانی ثبت شد. امروزه کاخ شیروانشاهان از جملهٔ نمونههای شگرف برانگیز معماری ایرانی به حساب میآید.
از آنجا که هیچ کتیبه ای بر روی ساختمان کاخ باقی نماندهاست، تاریخ ساخت کاخ را با اتکا بر تاریخهایی نوشته شده در کتیبههای دیگر بناهای دخیل مجتمع برآورد مینمایند.
از جملهٔ این کتیبهها دو تا روی آرامگاه و مسجد شاه تا به حال به صورت کامل و دست نخورده پابرجا ماندهاست. بنابه نوشتههای کتیبهها، نام شیروانشاه خلیلالله یکم (طول حکومت: ۱۴۱۷ تا ۱۴۶۲م) به عنوان مبتکر و سفارش دهندهٔ ساخت کاخ ذکر شدهاست؛ ولی تاریخ ساخت کاخ در کتیبههای موجود روی آرامگاه و منارههای مسجد شاه به ترتیب سالهای ۸۳۹ هجری قمری (سالهای ۱۴۳۵–۱۴۳۶م) و ۸۴۵ هجری قمری (سالهای ۱۴۴۱–۱۴۴۲م) ذکر شدهاست.
موقعیت کاخ شیروانشاهان
کاخ شیروانشاهان روی بلندترین تپه در قدیمیترین بخش باکو که موسوم به قلعه میباشد، قرار گرفتهاست. در حال حاضر، کاخ در مساحت کوچکی حدود یک هکتاری قرار دارد، که دورتادور آن با قلعهها شهر قدیمی احاطه شدهاست.
ساختمانهای واقع در اطراف کاخ راههای ارتباطی مستقیمی با آن دارند. بدین ترتیب این بناها به همراه کاخ مجموعه ای به وجود میآورند. این مجموعه دربرگیرندهٔ مسجد شاه، آرامگاه شیروانشاهان و آرامگاه سید یحیی باکوی (این آرامگاه که روزگاری به منزلهٔ «آرامگاه درویش» نیز شهرت داشت، در سمت جنوب کاخ واقع است) میباشد.
در دوران گذشته یک مسجد باستانی در کنار آرامگاه موجود بود، که فقط باقی ماندههایی از آن تا به روز رسیدهاست. افزون بر اینها، حمام کاخ نیر در نزدیکی ساختمانهای دخیل مجتمع کاخ قرار دارد. این حمام در غرب آرامگاه شیروانشاهان واقع است.
به خاطر اینکه کاخ روی تپه قرار گرفتهاست، از جایگاه استراتژیکی در دوران باستان برخوردار بود. ساختمان کاخ در بین بناهای منتسب به دوره قرون وسطی شهر باکو به لحاظ شیوه معماری، طرز ساخت و عظمت خود متمایز میباشد. در دوران گذشته، کاخ شیروانشاهان با دیوارهایی دارای برجها احاطه شده بود.
بدین جهت آن را به عنوان استحکام درونی قلعه باکو مورد استفاده قرار میدادهاند. هرچند که هیچ علامت یا نشانه ای از این برجها باقی نماندهاست، ولی در عکسهای گرفته شده در اوایل سالهای ۲۰ قرن ۲۰م. میتوان بنیادهای برجها و اجزای مرتبط با دیوار را در سمت شمال-شرقی مشاهده نمود.
ساختمان اصلی کاخ شروانشاهان
ساختمان اصلی کاخ شروانشاهان باکو در دو طبقه بنا شده و دارای پنجاهودو اتاق و سه پلکان مارپیچ و باریک است که البته تعداد اندکی از این اتاقها باقیماندهاند و مابقی آنها طی سالیان گذشته و براثر جنگها و بمبارانها از بین رفتهاند.
در زمان ساخت بنا، اتاقهای طبقه اول بیستوهفت اتاق و طبقه دوم نیز دارای بیستوپنج اتاق بود که از اتاقهای طبقه اول شانزده عدد آن در حال حاضر باقیمانده اند.
طبقه اول محل زندگی خدمتکاران و ملازمان و طبقه دوم جایگاه پادشاه و خاندان سلطنتی بوده است. البته طرح و معماری طبقه دوم نیز همانند معماری طبقه اول است.
قسمت میانی کاخ از سنگهای ضخیمتری بناشده و ورودی اصلی آن که در بخش غربی قرار دارد و با سردری عظیم مزین شده که احتمالاً از این تالار باعظمت، برای پذیرایی از مهمانان استفاده میشده است.
پشت تالار، راهرویی هشتضلعی قرارگرفته که تالار را با سایر بخشها و اتاقها، مرتبط میکند. ازنظر معماری اتاقها و تالار طبقه دوم، مجللتر ساختهشدند و پنجرههای جنوبی و شرقی طبقه دوم، دارای منظره خلیج باکو است.
در خصوص لوازم و هر آنچه از وسایل کاخ باقیمانده باید بگویم که شامل آثار و وسایلی می شود که از قرون هجدهم تا بیستم وارد کاخ شده اند و بیشتر لوازم قیمتی کاخ در زمان حملههای عثمانیها و روسها به تاراج رفتهاند.
دیوانخانه کاخ شروانشاهان باکو
دیوانخانه که از زیباترین قسمتهای داخلی کاخ است، شامل بخشی کوچک می شود و در میان حیاطی نه چندان بزرگ قرارگرفته است.
این دیوان خانه دارای سقفی گنبدی شکل و چشمنواز نیز هست. این بخش از مجموعه کاخ، همچنین دربرگیرنده مقبره شاه خلیلالله اول و خانوادهاش است. در مورد کاربری این ساختمان دو روایت متفاوت مطرح می شود، بنابر روایت اول، این ساختمان بهعنوان دادگاه و محلی برای برگزاری جلسات رسمی استفاده میشده است.
روایت دوم که به دوران پادشاهی شاه فرخ برمیگردد، حاکی از این است که فرخ شاه تصمیم به ساخت آرامگاهی اختصاصی برای خود داشت که به دلیل پیش آمدن نبردهای پیدرپی موفق به اتمام ساخت آن نشد.
مسجد کی قباد شروانشاهان باکو
ازآنجاییکه شروانشاهان خود پیرو مسلک صوفی بودند برای صوفی مسلکان نیز احترام زیادی قائل می شدند. یکی از این صوفیان، سید یحیی باکویی بود که بین شروان شاهان وی را مقدس می دانستند.
یحیی باکویی که عمر خود را در شیروان و شم خا صرف تعلیم سلوک صوفی برای پیروانش نموده بود، در این مسجد نیز کلاسهای درس برگزار میکرد. پس از مرگ این مرشد صوفی، پیکرش نیز در مجاورت همین مسجدی که بیشتر قسمتهایش بهمرورزمان از بین رفت، دفن شده.
مسجد رویال کاخ شروانشاهان باکو
مسجد رویال بر خلاف نامش دارای طراحی ساده و بی تجمل است و در حقیقت بیشتر برای وضوخانه نمازگزاران ساخته شد و در مجاورت آرامگاه شاه خلیلالله قرار دارد.
این قسمت از کاخ شروانشاهان کمتر مورد استقبال گردشگران خارجی قرار می گیرد اما باز هم به خاطر آن که از بخش های اصلی این مجموعه به شمار می رود از آن یاد کردیم.
دروازه شرقی کاخ شروانشاهان باکو
دروازه شرقی که به دروازه مراد نیز معروف است، آخرین بخش کاخ شروان شاهان به شمار می رود که توسط سلطان مراد سوم در اواخر قرن شانزدهم میلادی بناشد. بر سردر این دروازه نام شاه مراد سوم و فرماندار شهر نیز به زبان عربی حکاکی شده و با نقشهایی از برگ انجیر نیز آراسته شده است.
حمام کاخ شروانشاهان باکو
از حمام کاخ شروانشاهان بیشتر درباریان استفاده می کردند و شخص پادشاه از این حمام استفاده نمی کرده است به همین دلیل مانند سایر قسمت های کاخ مجلل و مملو از تزئینات نیست.
نکته جالب در رابطه با کاخ شروانشاهان این است که به دلیل اینکه در فصل سرما گرم باشد و در فصل گرما خنک باشد، آن را در زیرزمین کاخ ساخته اند و همین موضوع جذابیت آن را دو چندان کرده است و در هر فصلی که از کاخ شروانشاهان دیدن کنید، می تواند جذاب باشد.
کتیبههای سنگی قلعه بائیل باکو
این کتیبهها که یکی از دیدنیترین بخشهای کاخ شروان شاهان به شمار می روند در قرن سیزدهم میلادی و در جزیرهای در نزدیکی کاخ ساخته شدند.
قلعه بائیل بعد از به وقوع پیوستن زلزلهای شدید در قرن سیزدهم میلادی ویران شد و برای مدتهای مدیدی در زیر آب مدفون بود. بقایای این قلعه پس از چند قرن و در قرن هجدهم میلادی با پایین آمدن سطح دریا بیرون آمد. در دوره حاضر نیز در زمان حکومت شوروی کتیبههای این قلعه را از زیر آب بیرون کشیدند و به موزه منتقل کردند.
کاخ شروان شاهان باکو، سرانجام در سال 1500 میلادی، پس از حمله ایرانیان به باکو و شکست سلسله شروان شاهان، به بنایی مخروبه و متروکه مبدل شد و پسازآن دوره، این بنا کاخ باکو خان نیز نامیده شده است.
بنای تاریخی کاخ شروانشاهان که از شاهکارهای معماری در قرن پانزدهم میلادی در منطقه بوده است طی سالهای گذشته چند بار مورد مرمت و بازسازی قرارگرفته است.
حجم بالای توجه جامعه جهانی به این منطقه، سبب شد تا در سال دو هزار میلادی، این مجموعه تاریخی به همراه شهر قدیمی باکو و قلعه دختر در سازمان میراث جهانی یونسکو ثبت شوند و موردتوجه اکثر باستان شناسان و فرهنگ شناسان سراسر جهان قرار بگیرند.
بهترین زمان بازدید از کاخ شروان شاهان باکو
اگر از تور باکو یا تور زمینی باکو برای دیدار از کاخ شروان شاهان باکو استفاده میکنید، باید به این نکته توجه نمایید که کشور آذربایجان و شهر زیبای باکو همچون ایران، دارای چهارفصل است و بازدید از آن در تمام فصول سال دیدنی خواهد بود.
بهعبارتدیگر لازم نیست خود را محدود به فصل و ماه خاصی برای بازدید از آنها کنید. البته آبوهوای شهر باکو در فصول بهار و تابستان دلپذیر و مطلوبتر است و اگر در اوایل اردیبهشتماه تا اواخر مهرماه به این شهر سفر کنید، میتوانید علاوه بر جاذبههای تاریخی و باستانی آن از هوای مطبوع و دلنشین آن نیز لذت ببرید.
