مسجد سنگی تَرْک یکی از مساجد تاریخی استان آذربایجان شرقی است که در شهر شهر تَرْک از توابع شهرستان میانه در ۲۵ کیلومتری شهر میانه واقع شده است. این مسجد تاریخی از جاهای دیدنی میانه است.
این مسجد در ۲۹ کیلومتری شهر میانه واقع شده و اغلب قسمت های آن از سنگ ساخته شده است. مسجد ترک از آثار بسیار مهم آذربایجان شرقی است و از شگفتیهای منحصر به فردی برخوردار است.
شیوه معماری و مصالح ساختمانی که در آن به کار رفته است، باستان شناسان را به تحیر واداشته است و در عین حال تاریخ درخشان هنر معماری اسلامی را در قرون گذشته به تماشای علاقمندان می‌گذارد.
مسجد سنگی دارای صحنی با دو در ورودی، شبستان و مناره ای است که گل دسته و قسمت فوقانین منهدم شده است. کتیبه‌ای در پیشانی دیوار در داخل هفت ترنج نوشته شده و یک کتیبه سنگی در کنار در ورودی به چشم می خورد.
شبستان مسجد مستطیل شکل با ابعاد ۹۰/۱۷ × ۵/۲۱ متر است. یک گنبد بزرگ بر فراز جلوخان محراب و ۱۲ گنبد کوچکتر روی ستون‌های سنگی حجاری شده و جرزهای شبستان استقرار یافته اند.
شبستان مسجد دارای یک محراب اصلی با مقرنس کاری ساده و دو محراب کوچکتر سنگی نقش دار است که در طرفین محراب اصلی قرار دارند.
پیشینه مسجد سنگی ترک
تاریخ بنای مسجد سنگی ترک به طور دقیق مشخص نبوده و هیچ کتیبه‌ای نیز در این رابطه یافت نشده‌است.
نائبی با استناد به نوشته شیخ صفی الدین اردبیلی در قرن هفتم، قدمت ایلخانی را برای این مسجد رد کرده و قدمت قرن اول هجری را تایید می کند.
تاریخ ساخت مسجد جامع ترک، که با نام مسجد جامع روستای ترک بالا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، توسط سازمان میراث فرهنگی مربوط به اواخر دوره ایلخانی تشخیص داده شده و در تاریخ ۲۸ مرداد ۱۳۴۸ با شمارهٔ ثبت ۸۶۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
برخی معتقدند مسجد در قرون اول هجری و بدست امام حسن(ع) بنیان گذاری شده است، برخی دیگر معتقدند بنا در قرون ششم هجری پایه گذاری شده است اما فرضیه قوی تری ساخت مسجد را به حکومت ایلخانی و دوران فرمانروایی الجایتو نسبت می دهد، بنابراین این بنای یکپارچه سنگی حداقل به قرن هشتم و نهم ه.ق تعلق دارد.
کتیبه‌ها و کنده‌کاری‌های مسجد سنگی ترک به خط نستعلیق مزین شده و ستون‌های این مسجد از سنگ یکپارچه ساخته شده‌است.
مسجد سنگی ترک از ۱۰ بخش تشکیل شده که ساختمان آن از سنگ و شبستان‌های آن از آجر بنا شده‌است. آرامگاه بانی این مسجد در حجره ای در ضلع جنوب شرقی شبستان قرار گرفته‌است.
برخی پژوهشگران زلزله شناسی مسجد سنگی ترک را منسوب به شخصی به نام خواجه کاووس ترکی نموده اند.
معماری مسجد سنگی ترک
مصالح اصلی در ساخت مسجد جامع ترک سنگ است. نکته حیرت انگیز در ساخت بنا این بوده که از سنگهای یکپارچه و تراش خورده در ساخت بنای اصلی استفاده شده است.
از درب ورودی مسجد که وارد شوید حوضی سنگی و کوچک را می بینید که جهت وضو گرفتن مورد استفاده بوده است. با عبور از حیاط کوچک و گذر از درب های ورودی به شبستان اصلی مسجد وارد می شود.
در هنگام ورود سردر سنگی و یکپارچه چشمتان را خواهد گرفت. حجاری های صورت گرفته بر روی این تکه سنگ یکپارچه بسیار ظریف و دقیق است آن هم بدون استفاده از ابزارهای دقیق امروزی. با ورود به داخل مسجد شبستانی مستطیل شکل در برابر چشمانتان قرار می گیرد که سقف آن بر ستون های متعدد سنگی استوار است.
زیباترین بخش شبستان محرابی زیبا است که از سنگی یکپارچه، بسیار بلند و عریض و بدون تکه خوردن حجاری شده است. مقرنس کاری ظریف و نقوش ساده گل و گیاه اطراف این محراب زیبا را آراسته اند.
بر فراز این محراب کتیبه ای سنگی با خط خوش حجاری شده است. در دو طرف این محراب نیز دو محراب سنگی حجاری شده قرار گرفته است که به مراتب از محراب اصلی ساده تر هستند.
کتیبه ای با تاریخ ۱۰۱۶ ه.ق که مقارن با حکومت شاه عباس صفوی است و کتیبه ای دیگر با تاریخ ۱۲۸۲ ه.ق که مقارن با حکومت ناصرالدین شاه قاجار است در این مسجد به چشم می خورد.
احتمالا این مسجد بر اثر وقوع زلزله ای مهیب در زمان قاجار دچار آسیب شده است و فردی به نام حاج عباس ترکی آن را مرمت کرده است.
هنوز هم کتیبه ای شامل نام معماران و بانیان تعمیر مسجد بر روی دیوار قابل مشاهده است. در کنار شبستان اصلی محلی قرار دارد که به نظر متعلق به عرفان و عالمان بوده است که به مباحثه و یا ذکر و عبادت می پرداختند.
یک مقبره نیز در گوشه ای از حیاط مسجد قرار دارد که در بین مردم به مقبره سازنده و بانی مسجد شهره است ما هیچ مدرکی دال بر این اداعا وجود ندارد.
