رصدخانه اُلُغ بیگ بزرگترین رصدخانه آسیایمیانه است که در شهر سمرقند کشور ازبکستان قرار دارد. از نظر کارشناسان میتوان این رصدخانه را بهترین رصدخانه جهان اسلام نام برد.
نام این بنا را نیز در واقع از نام سازنده آن، اُلُغ بیگ امیر تیموری گرفتهاند. الغ بیگ فرمانروا، ریاضیدان و اخترشناس بود. او نوه امیر تیمور و فرزند شاهرخ میرزا و گوهرشاد خاتون بود.
ستاره شناسانی از جمله غیاث الدین جمشید کاشانی و علی قوشچی و قاضی زاده رومی در آن به تحقیق می پرداختند.
این بنا فقط مختص به رصدخانه نبوده است. بلکه دانشگاهی بزرگ بود که در آن زمان به یکی از بزرگترین مراکز علمی جهان تبدیل شده بود.
این مرکز در روزهای رونق خود پذیرای حدود ۷۰ نفر از محققان به نام در زمینه های مختلف علمی بود؛ که در آن مشغول به تحقیق یا تدریس بودند.
بعد از ساخت این دانشگاه، الغ بیگ رصد خانه ای برای کمک به ستاره شناسان حاضر در آن مکان ساخت و دانشمندی به نام علی قوشچی را به ریاست بر آن مکان گمارد.
این سازه ارزشمند علمی به صورت دو طبقه ساخته شد. محورهای میانی ساختمان دقیقا با چهار جهت اصلی جغرافیایی بر روی نصف النهار سمرقند مطابقت دارد.
تالارهای کار در طبقه همکف و زاویه یابی که برای رصد خورشید و ماه به کار می رفت در محور شمال جنوب قرار داشت.هر طبقه اسطرلابی اختصاصی و عظیم داشت که برای رصد ستارگان و سیارات استفاده می شد.
تمامی مجموعه از آجر پخته ساخته شده بود و با نقش های هندسی از آجر و لعاب و معرق های کاشی به زیبایی هر چه تمام تر تزیین شده بود.
به دلیل تعصبات مذهبی این رصدخانه را ویران کردند و هر آن چه از این بنا باقی ماند زیر خاک مدفون شد. ویاتن باستان شناس قدیمی با خواندن وقف نامهای حدود جغرافیایی این بنا را یافت و با حفاری موفق به کشف آن شد.
