در دوران صفویه و پس از آن در دوره قاجاریه، ساخت حمام در سراسر ایران از استقبال نسبتا خوبی برخوردار بود. معمولا حمام ها را در مرکز محله ها و یا کنار بازارها و مسیرهای عبور و مرور میساختند تا دسترسی به آنها راحت تر باشد و به مراکز پر رفت و آمد مانند کاروانسراها و مساجد نزدیکتر باشند.
ساخت حمامهای عمومی در دوران گذشته به دلیل نظافت مردم و دوری از امراض، اهمیت بالایی داشت. حمام گپ خرم آباد نیز از این امر مستثنی نبوده است.
تاریخچه حمام گپ خرم آباد
از لحاظ قدمت تاریخی، سابقه ساخت حمام های عمومی مربوط به دوران هخامنشیان است، چرا که حمام کردن در دوران قبل از اسلام علاوه بر جنبه نظافتی جسم، یک نوع آیین مذهبی زرتشتی نیز محسوب میشد.
با ورود اسلام به ایران، از اهمیت وجود حمام در شهرها و روستاها کاسته نشد، به طوری که در زمان صفویان و قاجار حمام های بسیاری در ایران ساخته شد. در خرم آباد نیز علاوه بر حمام تاریخی گپ که مربوط به دوران صفویان است، ۷ حمام دیگر هم مربوط به دوره قاجار وجود دارد که از بین آنها ۶ حمام مربوط به مسلمانان و یک حمام معروف به حمام یهودی ها یا حمام کوچک است.
وجود چندین حمام در جنوب بافت قدیمی شهر خرم آباد، باعث سکونت دلاکان حمام در این منطقه شده تا جائیکه بخش جنوبی شهر به محله درب دلاکان معروف گردید.
حمام گپ خرم آباد که از جاذبه های گردشگری استان لرستان هم محسوب میشود، در گذشته با نام حمام بازار هم معروف بوده است. این اثر تاریخی را می توان آخرین بنای تاریخی بجامانده از بخش بازار اصلی و قدیمی شهر خرم آباد (که در گذشته، شامل قیصریه، مسجد بازار، کاروانسرا، تیمچه و راسته بازار بوده است) در نظر گرفت. حمام گپ (حمام آسیا) در زبان لری به معنای بزرگ است. این حمام حدود یک قرن به نام حمام حسین خان نیز معروف بود.
مالکیت حمام گپ خرم آباد
بنا به روایتی حمام گپ به امیر حسین خان والی (معروف به صارم السلطنه) در نزدیکی مسجد جامع خرم آباد ساخته شده است. جالب اینجاست که این حمام به دلیل اینکه قبلا خاندان ساکی مالک آن بودند، در گذشته به حمام ساکی هم معروف بود.
اجداد آقای نصرت اله رزازی که یکی از وراث حمام است، آن را از آقای ساکی خریداری کردند. بعدا ایشان و سایر ورثه یک دانگ از حمام گپ را به سازمان میراث فرهنگی فروختند. بنا به گفته آقای رزازی حمام گپ خودش دارای حمام کوچکی است که از طریق راه زیرزمینی به این حمام راه داشته و جزیی از همین حمام محسوب میشده است.
ویژگیهای معماری حمام گپ
با توجه به ویژگی های معماری حمام گپ خرم آباد، می توان گفت این بنا مانند بناهای قرن ۱۱ و ۱۲ هجری قمری ساخته شده است و متعلق به دوره صفویه است. مساحت حمام تاریخی گپ، حدود ۸۰۰ متر مربع است و تزیینات بسیار ساده ای دارد.
حمام گپ خرم آباد دو درب اصلی دارد. در حال حاضر درب ورودی اصلی، به دلیل عملیات تعریض معبر و احداث خیابان تغییر یافته است، اما درب دوم هنوز هم به شکل اولیه خود باقیمانده است. عرض درب دوم، یک متر و ارتفاع آن حدود ۱۸۰ سانتی متر است. طراحی این ابعاد به علت خارج نشدن هوای گرم داخل حمام و باقی ماندن آن در فضای داخلی است.
چرا حمام گپ خرم آباد داخل زمین ساخته شده است؟
به علت سرد بودن این منطقه، برای اینکه دمای داخل حمام حفظ شود و تبادل حرارتی کمتری بین داخل و خارج وجود داشته باشد، سعی شده تا حد امکان حمام گپ داخل زمین ساخته شود.
علت دیگر پایین ساختن حمام، دسترسی راحت به آب قنات های منطقه نیز بوده است. برای همین این حمام در زمستان بسیار گرم و در تابستان خنک بوده است. به همین علت حمام گپ خرم آباد سیستم گرمایشی و سرمایشی ندارد و به دلیل سبک ساختش در مقابل زلزله نیز مقاوم است. حمام صفای قزوین از ویژگی هایی شبیه به حمام گپ خرم آباد برخوردار است.
فضای سربینه حمام گپ
زمانی که از پله های ورودی حمام پایین میروید وارد فضای سربینه می شوید. سربینه بزرگترین قسمت حمام گپ است که مهمترین و زیباترین قسمت از این حمام تاریخی به حساب می آید که حدود ۱۴۶ متر مربع مساحت دارد.
این قسمت از حمام، فضای عمومی و رختکن است. کارهایی از قبیل درآوردن لباس، اصلاح مو و ریش، استراحت و صرف غذا در آن انجام می شده است. در وسط سربینه یک حوض سنگی وجود دارد.
در سقف قسمت سربینه، گنبدی به ارتفاع شش و نیم متر وجود دارد که بر روی چهار ستون سنگی قرار گرفته است. قسمت پایینی این ستون ها قطر ۴۰ سانتی متری دارند و ارتفاعشان ۲۱۰ سانتی متر است. بین این چهار ستون، چهار طاق شاهتویزه ای قرار گرفته تا بار گنبد به دیوار های کناری منتقل شود.
یکسری سکوهای طاقچه ای به ارتفاع نیم متر و بصورت مثلث دورتا دور سربینه وجود دارد که مردم در آنها کفش هایشان را قرار میدادند. در ضلع شرقی سربینه، فضای کوچکی به نام نوره کش خانه وجود دارد که برای اصلاح موهای زائد استفاده میشده است. دو حجره بزرگ هم به مساحت ۱۵ متر مربع در دو سمت سربینه حمام وجود دارد. اگر بخواهیم از سمت سربینه به سمت گرمخانه حمام برویم باید از میان در یا راهرو عبور کنیم.
فضای میان در حمام گپ
به این قسمت پیچ حمام هم میگویند که به شکل هشت ضلعی است. کاربردش برای این بوده که هوای سرد به داخل گرمخانه نفوذ نکند. همینطور به گرمخانه دید مستقیمی نباشد. وجود این قسمت باعث می شده که افراد از قسمت سرد مستقیم وارد قسمت گرم نشوند و از بروز سرماخوردگی یا ایست و سکته قلبی جلوگیری میگردیده است.
این قسمت در گوشه شمال شرقی ورودی حمام گرم و در حد فاصل حمام گرم و حمام سرد قرار گرفته که فضایی کوچک با پوشش طاقی شکل است. قسمتی از این فضا به دلیل استقرار دلاک ها و بخشی دیگر برای انجام کارهای نظافتی بوده است.
فضای گرمخانه حمام گپ
قسمت اصلی حمام گپ خرم آباد گرمخانه آن است که برای شستشو استفاده می شده است. برای دیدن بخش اصلی حمام باید به قسمت مرکزی بنا که همان گرمخانه است، بروید. این قسمت بر روی چهار ستون سنگی است و در چهار جهت آن، چهار رختکن با پلان صلیبی قرار دارند.
پوشش رختکن تاق و تویزه است. از نظر تزئینات معماری گچ بری های ساده ای را در زیر گنبد حمام می بینید و با این که در آن اثری از نقاشی های دوران صفوی نیست، اما باز هم طراحی و معماری زیبایی دارد. برای اینکه فضای داخلی حمام روشن بماند در مرکز گنبد، جامخانه ای قرار داده شده است.
معماری گرمخانه شبیه به سربینه است یعنی یک خزانه و تعدادی حجره دارد. اطراف گرمخانه به ارتفاع یک متر کاشی کاری شده است. قبل از اینکه به گرمخانه وارد شوید یک حوضچه سنگی برای شستشوی پاها وجود دارد.
مانند قسمت سربینه این قسمت هم یک گنبد دارد که روی چهارپایه سنگی قرار گرفته است. در حال حاضر کاربری گرمخانه حمام گپ، به صورت رستوران است ولی در گذشته در گرمخانه، علاوه بر استحمام مراسم های مختلفی مانند حنابندان، حجامت، زایمان، حمام عروس نیز برگزار می شده است.
بخشی از فضای گرمخانه به دلیل استفاده از آب شهری به دوشهای خصوصی تبدیل شده ولی مدتها پیش دوش ها جمع آوری شده و ورودی خزینه هم مسدود گردیده است.
در این قسمت از حمام گپ دو چال حوض یعنی فضایی برای شنا که آب آن نه خیلی گرم و نه خیلی سرد بوده، وجود داشته که در حال حاضر آنها هم مسدود شده اند.
فضای تون حمام گپ خرم آباد
در قسمت تون، حرارت مورد نیاز برای گرم کردن حمام تامین میشده است که عمدتا با سوزاندن چوب و خار و خاشاک بوده است که انبار مورد نیاز آنها هنوز هم وجود دارد. البته در سال های گذشته حرارت مورد نیاز برای حمام در فضای تون به وسیله موتور و نفت سیاه را فراهم می شده است. ورودی دیگری از حمام گپ در گوشه جنوب شرقی قرار دارد که به پشت گرمخانه و بخش تون حمام راه دارد.
روش تامین آب مصرفی حمام گپ خرم آباد
برای تامین آب مصرفی حمام گپ خرم آباد، یک گاو را به چرخ بزرگی میبستند و توسط آن آب را از چاه بیرون میکشیدند که به آن چاه گاورو میگفتند. فاضلاب حمام هم از طریق تنبوشه هایی که زیر خیابان فردوسی قرار دارد وارد رودخانه میشده است. گاو در دالان بزرگی که طول آن تقریبا با طول چاه یکسان بوده، نگهداری می شده است.
فضای بام حمام
از طریق پله های کنار چاه میتوان به بام حمام دسترسی پیدا کرد. روی بام بصورت آجرفرش است تا از رطوبت در امان باشد. کانه طاق های کوچکی است که بر روی طاق های اصلی قرار گرفته اند. بر روی بام حمام طاق های کوچکی به نام کانه وجود دارد که از آنها برای ذخیره سازی سوخت و خشک کردن البسه و … استفاده می شده است.
حمام گپ در گذر زمان
حمام گپ خرم آباد در تاریخ ۱۷ خردادماه سال ۱۳۷۸ به عنوان یک اثر تاریخی با شماره ثبت ۲۳۵۷ ، به ثبت رسید اما پس از ثبت، به علت عدم نگهداری صحیح و مرمت سازی، این بنا عملا به مخروبه ای در بخش مرکزی خرم آباد تبدیل شده بود.
چرا که با توجه به اینکه حمام گپ تا دو دهه پیش هنوز هم مورد استفاده مردم شهر بوده و پایین سطح زمین قرار گرفته، طبعا محیط مرطوب تری داشته و همین رطوبت زیاد و همچنین استفاده نشدن حمام برای مدتی باعث از بین رفتن مصالح ساختمانی و معماری آن گردیده است.
به همین علت در سال ۱۳۹۴ به بخش خصوصی واگذار شد و مرمت، بازسازی و رونق دوباره آن شش ماه به طول انجامید و در نهایت در قالب یک مجموعه تاریخی، فرهنگی و پذیرایی پذیرای گردشگران علاقمند است. در حال حاضر بخش فرهنگی این حمام را یک گالری صنایع دستی لرستان تشکیل داده و قسمت پذیرایی آن شامل رستوران، کافی شاپ و انارستان است.
حمام گپ خرم آباد کجاست ؟
حمام گپ در استان لرستان، در غرب شهر خرم آباد و مرکز بافت قدیم این شهر، بین حد فاصل خیابان فردوسی (راسته بروجردی ها) و مولوی قرار گرفته است. برای ورود به این حمام میتوانید از خیابان حافظ (راسته مسگران) توسط چند پله به قسمت سربینه حمام برسید که حدود ۳ متر از سطح خیابان پایین تر است.
برای بازدید این حمام یک الی دو ساعت زمان کافی است. ساعات بازدید مجموعه فرهنگ، تاریخی، پذیرایی حمام گپ خرم آباد لرستان همه روزه از ساعت ۱۰ صبح الی ۱ بامداد است.
