تهران قدیم | از طهران تا تهران

میدان‌های تهران از جمله زیبایی‌های این شهر به حساب می آیند که هریک از آنها به نوعی نام‌شان در صفحات تاریخ با حوادث و وقایع مختلفی همراه بوده است.

تهران در گذشته، شهر باغ‌ها و میدان‌ها بوده است. با توسعه شهر در گذر تاریخ بسیاری از زیبایی‌های این شهر از بین رفته اما هنوز حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. میدان‌های شهر یکی از جاذبه‌های این شهر هستند که هر کدامشان حکایت‌هایی از تاریخ پایتخت را دل خود جا داده‌اند.

تاریخ و فرهنگ تهران قدیم (خشایار حسینی جمارانی)

اول از هر چیز باید از وجه تسمیه تهران یا به عبارتی دیگر معنی لغوی آن گفت. کلمه تهران شامل 2 بخش میشود که بخش اول ان (ته) به معنای انتها و آخر 
و بخش دوم(ران) به معنی دامنه میباشد. که جمعا میشود آخر دامنه. شهر تهران در دامنه البرز است.

تهران از لحاظ کاربردی در گذشته

در گذشته تهران ده بسیار کوچکی بود که جزء توابع شهر ری محسوب میشد. ده تهران به علت ملاحظات جنگی و دفایی زیر زمین ساخته شده بود.
بر طبق گفته های مورخ تاریخی محمد قزوینی نویسنده کتاب (آثار البلاد) چون ده تهران بر سر راه شهر ری قرار داشت هر از گاهی کاروانیان از آن گذر میکردند و به همین جهت تهران محل زندگی راهزنان بوده است که کاروان های گذری را غارت میکردند.
از طرف دیگر خود تهران نیز مورد توجه و چشم داشت سایر قبایل و روستا های اطراف بود به همین جهت مورد غارت دیگران قرار میگرفت. لذا در تهران سرداب ها و کانال های متعددی وجود داشت که مملو از آذوغه بود و ساکنین تهران در هنگام خطر به درون آنها پناه میبردند و مخفی میشدند.

تهران از لحاظ جغرافیایی

سر تا سر تهران دارای باغ های فراوونی بود به خصوص انار که بسیار هم معروف بود. پوشش درختی تهران نیز شامل چنار اقاقیا و بید مجنون میبوده است.

توسعه و گسترش تهران

تهران جزء مناطق ییلاقی شهر ری محسوب میشد و در زمان حمله مغول بسیاری از مردم شهر ری به تهران پناه می آورند و این خود آغاز وسعت یافتن تهران بود.
رشد گسترده تهران از زمان صفویه بود آن هم به علت حضور جد صفوی 0 سید حمزه) در جوار حرم حضرت عبدالعظیم. به همین جهت شاهان صفوی جذب تهران و آب و هوا و بافت آن شدند.
در زمان شاه طهماسب تهران حصار کشی شد و و 114 برج ساخته شد که به تعداد سوره های قران بود و زیر هر برج یک سوره قرار دادند.
پس از ان شاه عباس در تهران باغ و ساختمان عظیمی ساخت و کریم خان زند نیز ارگ و حصار بزرگی در تهران بنا کرد.

تهران پایتخت میشود

در سال 1200ه.ش آقا محمد خان قاجار در تهران تاجگذاری کرد و آن را به پایتختی برگزید. جمعیت آن زمان تهران 20 هزار نفر بود.

از دوران ناصری تهران دیگر یک شهر نسبتا بزرگ شده بود. این شهر تهران شامل محله های ارگ , چال میدان, بازار , چال حصار ,عود لاجان و سنگلج مشد.
مهمترین و معروف ترین بافت شهری تهران بازار آن بود که محل فعالیت و کانون شهر محسوب می شد.
لازم به زکر است که قبل از دوران ناصری اطراف تهران گودال ها و خندق هایی قرار داشت که محل تجمع اشرار فقرا کلی ها و دراویش بود.
دراویش با مریدان خود در چادر های اطراف خندق ها جمع میشدند و مشغول مصرف تریاک , حشیش ,بنگ و قلیان میشدند.
و این ساکنین خندق برای رهگذران ایجاد مشکل و ازار میکردند.
عده ایی بودند معروف به کفن پوشان که شبانه با ایجاد ترس و وحشت از مردم پول اخازی میکردند و عده ایی کفن دزد بودند که باز شبانه به قبر اموات دستبرد میزدند و کفن میدزدیدند و مرتکب به اعمال غیر اخلاقی میشدند. به همین جهت برای حفظ امنیت و کنترل شهر وافزایش جمعیت اقدام به ساخت دروازه نمودند.
در زمان فتح علی شاه 6 دروازه اطراف تهران ساخته شد. و در زمان ناصری تعداد آن به 12 عدد رسید. که تا 50 سال پیش هم بودند.
1 دروازه یوسف آباد 2 دولت 3 شمیران 4 دوشان تپه 5 دولاب 6 خراسان 7 راه آهن 8 عبد العظیم 9 غار 10 خانی اباد 11 قزوین و…
و تا ساعت 3 شب باز میبودند.

چند خورده فرهنگ در تهران

یکی از نماد های فرهنگی و کهن شهر تهران وجود و حضور شخصیت هایی به اسم لوطی یا داش ها میباشد. این لوطی ها و داش ها از طبقه پائین جامعه و عموما از سواد نوشتن و خواندن بی بهره بوده اند. اما از لحاظ حفظ ارزش های اخلاقی اصول و قوائد مروت و جوانمردی و انسا نیت بسیار غنی بودند. مورد اعتماد مردم قرار داشتن.
سقا باشی ها: مسئول تامین مصرفی قهوه خانه کبابیا کله پزی و تکیه بازار و … بودند انها آب را با مشک گوسپند و یا از طیق گاری هایی که بشکه بزرگی پشتشان بود حمل میکردند.
مکتبخونه: ملایی بود که بدون چشم داشت به فقیر یا غنی بودن کودکان بچه ها را تعلیم و پرورش میداد. و چون جدی بودند در صورت لزوم بچه ها را فلک مکردند.
طا عا فا: در تهران قدیم چون دکان و مغازه ایی نبود این افراد نیاز های روز مره از جمله گوشت سبزی و میوه و… را میفروختند.

در ادامه با مهمترین میادین تهران قدیم و مناطق تاریخی آن آشنا می‌شویم.

میدان آزادی : میدان آزادی اولین تصویری است که با نام تهران گره خورده و به عنوان بزرگترین میدان ایران، نماد تهران به حساب می آید. این میدان عظیم در دوران پهلوی بنا شد. هدف از ساخت بنا برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران بود. تا پیش از انقلاب میدان آزادی را میدان شهیاد می‌خواندند. بنای برج آزادی که در وسط این میدان قرار دارد، با طراحی و معماری حسین امانت ساخته شد. این اثر بزرگ‌ترین میدان ایران محسوب می‌شود.

میدان امام خمینی: این میدان در طول زمان تغییرات بسیاری دیده است. میدان امام خمینی در یکی از مناطق مهم تهران قرار دارد. این میدان در سال ۱۲۸۴ هجری قمری در دوره‌ی ناصرالدین شاه و به دستور امیر کبیر ساخته شد. این اثر یکی از نخستین گذرگاه‌های تهران است که سنگفرش و آسفالت شده است. ساخت بنای میدان حدود ده سال طول کشید. روزگاری اکثر ساختمان‌های مهم شهر در اطراف این میدان بودند. ساختمان نظمیه، ساختمان بانک شاهی ایران، ساختمان اداره بلدیه، ساختمان تلگرافخانه، اداره عبور و مرور و… از این بناهای مهم بودند. در گذشته میدان امام خمینی با اسامی میدان توپخانه، میدان سپه شناخته می‌شد.

میدان انقلاب : میدان انقلاب یکی از اصلی‌ترین میدان های تهران است. این میدان در گذر ایام، حوادث مختلفی را سر گذرانده. میدان انقلاب در دوره‌های مختلف به نام میدان ۲۴ اسفند یا میدان مجسمه شناخته می‌شد. دلیل این نام‌گذاری تولد رضا شاه در تاریخ ۲۴ اسفند بود. به همین مناسبت مجسمه‌ای تمام قد از او را در مرکز میدان قرار داده بودند. به مرور با تغییرات مختلفی که در کشور اتفاق افتاد این میدان نیز تغییر کرد. در حال حاضر گنبدی آبی رنگ در میانه‌ی میدان خودنمایی می‌کند. میدان انقلاب الان پر است از کتابفروشی، کافه و سینماهای مختلف.

میدان فردوسی: یکی دیگر از میدان‌های تهران که حوادث بسیاری دیده میدان فردوسی است. این میدان که محلی برای بسیاری از مقاومت‌ها و اعتراض‌ها بود، طی مراسمی باشکوه در ۱۷ خرداد ۱۳۳۸ میزبان مجسمه‌ ابوالقاسم فردوسی شد. این اثر سالیان سال است که یکی ازنمادهای مهم شهر تهران است. میدان فردوسی در حال حاضر مرکزی است برای انجام معاملات صرافی‌ها.

میدان راه آهن :یکی از میدان‌های تهران که در فهرست آثار ملی قرار دارد، مجموعه میدان راه آهن است که در روزگار حکومت پهلوی اول بنا شد. این اثر که در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ به ثبت ملی رسید. یکی از شلوغ‌ترین میدان‌های شهر است.

میدان هفت تیر : میدان هفت تیر یکی از میدان‌های مرکزی تهران محسوب می‌شود. پیش از انقلاب به نام میدان بیست و پنج شهریور شناخته می‌شد که علتش آغاز پادشاهی پهلوی دوم در این تاریخ است. علت نام‌گذاری هفت تیر بر میدان، حادثه بمب‌گذاری در دفتر حزب جمهوری اسلامی در هفتم تیر ۱۳۶۰ است.

میدان ولیعصر(ولیعهد) : از دیگر میدان های تهران که اهمیت فراوانی دارد. این میدان پیش از انقلاب ولیعهد نام‌داشت. این میدان در نقطۀ برخورد خیابان ولی‌عصر، بلوار کریمخان زند و بلوار کشاورز قرار گرفته‌ است. میدان ولیعصر در حال حاضر یکی از میدان‌های زیر زمینی تهران است.

میدان امام حسین : میدان امام حسین نیز در فهرست میدان های قدیمی تهران قرار می‌گیرد. این میدان پیش از انقلاب به یاد یکی از همسران محمدرضا شاه، فوزیه نام داشت. این میدان در حال حاضر بسیار پر تردد و یک پیاده راه بزرگ است. در این مجموعه یادمانی برای شهدا بنا شده است.

میدان حسن آباد:میدان حسن آباد یکی از خاص‌ترین میدان‌های تهران است که معماری ویژه‌ای داشت. نام نهایی میدان هم‌نام با وارث اراضی آن، یعنی حسن فرزند میرزا یوسف آشتیانی است. از نام‌های قبلی این میدان می‌توان به میدان ملک‌المتکلمین، میدان هشت گنبد، میدان پهلوی و میدان ۳۱ شهریور اشاره کرد. ساخت و سازهای مختلفی در دوره‌های متفاوت در شکل این بنا رخ داد اما در نهایت با همت شهرداری و سازمان میراث فرهنگی شکل امروزی آن ثابت ماند.

میدان بهارستان : این میدان از مهمترین میادین شهر تهران است. اهمیت میدان بهارستان قرار داشتن مجلس شورای اسلامی ایران و همچنین قرار داشتن اولین مجلس شورای ملی یا مجلس مشروطیت در این محل است. میدان بهارستان در ۳۰۰ سال گذشته همواره از مهمترین میدان‌های تهران بوده است. دلایل مختلفی برای اهمیت میدان بهارستان وجود دارد که بسیاری از این دلایل به وقایع تاریخی مربوط می‌شود که در میدان بهارستان روی داده است. این میدان را می‌توان در شمار اولین میدان‌های تهران به شمار آورد و به همین دلیل است که در بسیاری از رویدادهای تاریخی ایران نقشی بسیار پر رنگ را ایفا کرده است. این میدان که در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، نقش مهمی در محورهای مواصلاتی مناطق مرکزی شهر دارد و در گذشته هم یکی از میادین بسیار مهم شهر بوده است.

خیابان قدیمی لاله‌زار، روزگاری نماد نوگرایی و هنر مدرن و شانزه لیزه تهران بود. یکی از خیابان‌های مهم و مرکزی شهر که بسیاری از تتاترها، رستوران‌ها، سینماها، خیاط‌خانه‌ها و فروشگاه‌های معروف در این خیابان قرار داشتند. ناصرالدین‌شاه بعد از بازگشت از سفر اول فرنگستان دستور ساخت خیابان لاله‌زار را داد. 

میدان تجریش سال ۱۳۱۰: تجرش در گذشته، طجرشت خوانده می‌شد. میدان تجریش در شهرستان شمیرانات از گذشته‌های دور پررونق و شلوغ بود. جال است بدانید در گذشته‌های دور مردم تجریش به زبان تاتی صحبت می‌کردند که هنوز برخی به آن آشنایی دارند.

دروازه شمیران یکی از دروازه‌های شمالی تهران و مسیر عبور تهران به شمیرانات بوده است. دروازه شمیران جدید به دستور ناصرالدین‌شاه در انتهای جنوبی پل چوبی ساخته شد.