بناهای تاریخی از آن دسته جاذبه هایی هستند که ما را سوار بر ماشین زمان کرده و به دوران دیگری می برند. حال هر چه بنا قدیمی تر باشد از دوران زندگی خود بیشتر فاصله گرفته و به گذشته های دورتری برده می شویم.
از جمله ی این بناهای تاریخی آتشکده هایی است که معمولا قدمتی بسیار دیرینه دارند و متعلق به قرن ها پیش هستند؛ زمانی که دین مردم ایران زرشت بوده و اهورامزدا را به عنوان نمادی از پروردگار عالمیان پرستش می کردند.
یکی از این آتشکده های قدیمی که البته بعد از ظهور اسلام به مسجد تبدیل شده و مورد استفاده مسلمانان قرار گرفته آتشکده ایسپیه مزگت واقع در نزدیکی شهرستان تالش از استان گیلان است.
نیایشگاه باستانی اسپی مزگت مربوط به دوره ساسانیان است و در ۸۰ کیلومتری باختر شهر رشت و ۲۲ کیلومتری جنوب شهر تالش و در دهستان دیناچال پره‌سر در کنارهٔ راست رودخانهٔ دیناچال جای دارد و با وجود نزدیکی به جایگاه گردشگری ویژهٔ ساحل گیسوم، توجه کمی به این نیایشگاه شده‌است.
با وجود آسفالت بودن راه تا نزدیکی بنا، تابلوی راهنمایی که مسافران را به سوی این نیایشگاه باستانی راهنمایی کند خیلی اندک است. این اثر در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۷۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
این آتشکده یک بنای بسیار قدیمی و البته بزرگ است که بخش هایی از آن در طول زمان دستخوش تغییرات زیادی قرار گرفته اما قسمت هایی نیز همواره باقیمانده و امروزه در معرض دید علاقه مندان می باشد.
این بنا همان طور که اشاره شد کاربردی کاملا مذهبی داشته و از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار است.
این نیایشگاه باستانی علاوه بر اینکه از لحاظ تاریخی بسیار مورد توجه است، معماری جالبی هم دارد. از دیگر نکات حائز اهیمت در مورد آن اینکه احتمال می رود در زمانی که از رونق برخوردار بوده شهر بزرگی در اطرافش وجود داشته است.
این بنا امروزه تنها به عنوان یک بنای قدیمی و تاریخی مورد بازدید قرار می گیرد و هیچ گونه استفاده ی کاربردی ندارد اما چنانچه مورد بازسازی قرار گیرد می تواند هویت مذهبی بودن خود را مجددا به دست آورد و باز روح زندگی در آن دمیده شود.
سنگ نوشته‌های بنا آن را وابسته به سدهٔ چهارم و آغاز سدهٔ پنجم هجری معرفی می‌کند و سفال‌های یافت شده همگی وابسته به سدهٔ هشتم هجری (دوره ایلخانی) هستند. این اثر قدیمی که به عنوان قدیمی ترین مسجد استان گیلان شناخته می شود.
واژه ایسپیه مزگت به معنای مسجد سفید است. واژهٔ مسجد در زبان عربی هم بر گرفته از همین واژه کهن ایرانی است.
هم مسجدی در خیابان فلسطین شهر سنه دژ (سنندج) هم مزگت احمدی نسب است که گواه کاربرد این نام در میان همهٔ ایرانیان است.کلمه مزگت در ایران باستان به معنای مسجد است. در سنندج نیز به زبان کردی به مسجد مزگت گفته می‌شود، همچنین در بخش خورو بیابانک در شرق استان اصفهان به مسجد، مزگت می‌گویند.
وضعیت فعلی آتشکده ی ایسپیه مزگت
این بنا امروزه در معرض ویرانی و نابودی قرار دارد اما طبق شواهدی که موجود است چنین به نظر می رسد که زمانی در اطراف آن آبادانی موج می زده است.
با این حال در کمال تعجب هیچی نامی از آن در هیچ یک از کتاب های تاریخی و سفرنامه های خارجی و ایرانی وجود ندارد. آتشکده ی ایسپیه مزگت در طول زمان دستخوش عوامل مختلف انسانی مانند ثبت یادگاری یا دخل و تصرف و حفاری های غیرمجاز به منظور دست یافتن به دفینه های باارزش قرار گرفته و تا حد زیادی تخریب شده و از بین رفته است.
حتی طبیعت هم به او رحم نکرده و بر سرعت و میزان تخریبش افزوده است به طوری که درختان بزرگ و تنومند جنگلی بر بام این بنای تاریخی رشد کرده اند و در میان دیوارهای باارزش آن ریشه دوانده و شکاف های بزرگی در آنها ایجاد نموده اند.
از طرفی رود خانه ی خروشان دیناچال رود نیز او را مورد هجوم خود قرار داده و قسمت جنوبی بنا را تخریب کرده و با خود در گذر از دل طبیعت همراه ساخته است.
باران هم در این خرابی ها دستی داشته و بعد از بارش با رطوبتی که به وجود آورده گچکاری ها، سفید کاری ها وگچ بری های آن را نابود کرده و تا حد زیادی از بین برده است و چهره ی او را فرتوت و شکسته ساخته است.
معماری و مشخصات آتشکده ایسپیه مزگت
مصالح اصلی به کار رفته در این آتشکده آجرهایی است که دارای ابعاد ۶×۲۳×۲۳ سانتیمتر می باشند. قطر دیوارهای این آتشکده ۱۷۵ سانتیمتر است.
یکی از قسمت هایی از بنا که از دست عوامل مخرب جان سالم به در برده قسمتی است که یک ضلع آن حدود 17 متر است. این قسمت که هنوز پا بر جاست و در مقابل عوامل انسانی و طبیعی مقاومت کرده دیوار یکی از دهلیزهای آتشکده است.
بر این دیوار یک کتیبه ی ساده با نوشته هایی به زبان کوفی درج شده که طول آن به حدود پنج تا شش متر می رسد و آیات گچ بری شده ای از سوره ی مبارکه توبه بر آن دیده می شود و در پایین آن نقش و نگارهایی برجسته از گیاهان به چشم می خورد.
از جمله عباراتی که بر این کتیبه نگارش شده عبارت “لم یخش الا الله فعسی اولعک ان یکونو امن المهتدین” می باشد که به طور واضح دیده می شود و قابل خواندن است.
این کتیبه در ابتدا بسیار بزرگتر از این بوده و زمانی هر چهار دهلیز اطراف بنا را تزیین کرده است. دیو اره ی دهلیزها گچ بری های به شدت زیبا و جالب توجهی داشته که ارتفاع آنها به ۱ متر هم می رسیده، امروزه نمونه هایی از آنها بر دیوار شمالی قابل رویت است.
یکی از نکات جالب توجه دیگری که در مورد آتشکده ی ایسپیه مزگت وجود دارد اینکه چرا چنین بنایی در یک نقطه ی دور افتاده از شهر و محل زندگی اهالی منطقه بنا شده است.
چون معمولا بناهایی که محل عبادت و نیایش و پرستش پروردگارند در مکان های عمومی و نزدیک به محل زندگی اهالی ساخته می شوند تا دسترسی به آنها راحت باشد و افراد هر زمان که بخواهند در اسرع وقت در آن قرار گیرند.
شکی نیست که آتشکده ی اسپیه مزگت یک محل عبادت بزرگ و معروف بوده در نتیجه به احتمال زیاد یک شهر باستانی در نزدیکی آن وجود داشته که امروزه در زیر خاک مدفون شده است.
شکل ظاهری آتشکده ی اسپیه مزگت با وجود چهار دهلیز و یک رواق چهار گوش در وسط بسیار شبیه به آتشکده های زرتشتی پیش از اسلام می باشد.
