اماکن تاریخی اصفهان

بخش عمده تاریخ ایران مربوط به استان اصفهان است . اصفهان نصف جهان است ؟‌ مگر ممکن است این همه آثار تاریخی در یک استان ؟ در ادامه متوجه عظمت تاریخ و تمدن ایران زمین در استان اصفهان میشوید . قبلا اماکن تاریخی تهران را به شرح دو قسمت معرفی کردیم و حالا امان تاریخی اصفهان .

فهرست نمایش

آثار باستانی اصفهان عمده آثار باستانی اصفهان مربوط به دوره صفویه و مهمترین مناطق گردشگری آن در حاشیه زاینده رود
قرار دارد.مثل عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام و..(مسجد شاه)، کلیسای وانک، منار جنبان، کاخ چهل ستون، کاخ هشت بهشت، چهار باغ، آتشگاه،گورستان قدیمی تخته فولاد،بازار تاریخی اصفهان،
میدان نقش جهان، باغ پرندگان، پل خواجو، پل شهرستان، سی و سه پل (پل الله وردی خان) و… از مهمترین
نقاط دیدنی و تاریخی شهر اصفهان می باشند.
آثار تاریخی و جاذبه های توریستی اصفهان جاذبه های گردشگری اصفهان-عمارت چهلستون در اوایل قرن ۱۱ هـ .
ق در میان، باغ و مجموعه بناها و کاخهای محوطه دولتخانه صفوی ساخته شده است.
این عمارت عمدتاً به منظور پذیرائی رسمی از میهمانان و سفرای خارجی ، طی سه مرحله و طبق یک طرح
واحد ساخته شده است .
مرحله اول ـ تالار اصلی و بزرگ .
مرحله دوم ـ ایوان آئینه و اطاقهای طرفین آن .
مرحله سوم ـ ایوان ستون دار که، از هجده عدد ستون و سقف چوبی تشکیل شده است .
نام چهلستون به نشانه کثرت ستونها و انعکاس تصویر بیست ستون در آب استخر است.

نقاشی های دیواری چهلستون زیر نظر هنرمند نامدار عصر صفوی ، رضا عباسی با خصلت بزرگ نمائی به شیوه مینیاتورهای
ایرانی انجام گرفته است .
چهار تابلو بزرگ داخل سالن ، صحنه هایی از میدانهای جنگ و مجالس پذیرائی پادشاهان صفوی را نشان می دهد
.
دو تابلو بزرگ میانی از الحاقات بعدی با موضوعات مشابه است که به قلم صادق نقاش باشی (هنرمند دوره قاجار)
ترسیم شده است .
متأسفانه بسیاری از نقاشی های دوره صفوی در زمان حکومت ظل سلطان ، تخریب گردیده است .
از اشعار دلپذیر نجیب کاشانی که به (خط محمد صالح اصفهانی) ، بر پیشانی ایوان ستوندار مرقوم گردیده ، چنین
مستفاد می گردد که این عمارت بی نظیر در اوایل قرن ۱۲ هـ.ق دچار آتش سوزی گردیده و در زمان،

شاه سلطان حسین صفوی تعمیر شده است .

میدان نقش جهان (میدان امام) اصفهان

یکی از زیباترین میدانهای جهان به طول حدود ۵۱۲ متر و عرض ۱۶۰ متر است که، در اطراف آن اطاق هائی در دو طبقه با یک اندازه و شکل احداث شده است . تعداد چهار اثر تاریخی بی نظیر در اطراف میدان قراردارد . عمارت عالی قاپو ـ مسجد امام ـ مسجد شیخ لطف اله و سر درب بازار قیصریه ، در وسط میدان اصلی ، زمین و دو دروازه سنگی چوگان بوده است . میدان امام امروزی یکی از مراکز خرید صنایع دستی و همچنین محل برگزاری، بسیاری از مراسم ملی و مذهبی می باشد . در هر هفته نماز پرشکوه جمعه در این میدان برگزار می گردد .

مسجد شیخ لطف اله اصفهان

در ضلع شرقی میدان امام (نقش جهان) مسجدی قراردارد که در زمان شاه عباس اول صفوی ، هنگام احداث میدان و همراه با بناهای اطراف آن به منظور محل عبادت و حوزه تدریس مرحوم شیخ لطف اله ، که از علما و روحانیون بزرگ جبل عامل در لبنان بوده ، ساخته شده است . ساختمان مسجد در سال ۱۰۱۱ هـ . ق آغاز و در سال ۱۰۲۸ به پایان رسیده است. این مسجد دارای یک شبستان زیرزمینی است که کف گنبدخانه را از سطح زمین بالاتر قرارداده است . به خاطر استفاده های خاص علمی ـ مذهبی از این مسجد ، نیازی به احداث حیاط و مناره نبوده است .

گنبد بر روی هشت طاق جناغی قرار گرفته و لبه این طاقها با کاشیهای پیچ به رنگ فیروزه ، تزئین یافته است . سطوح داخلی به ویژه محراب مسحد شیخ لطف اله از شاه کارهای بی نظیر هنر کاشی کاری هفت رنگ و معرق است. در محراب دو کتیبه وجود دارد که عبارت ذیل بر آنها نوشته شده است : عمل فقیرحقیر محتاج به رحمه خدا محمد رضا بن استاد حسین بنا اصفهانی .این نوشته مبین آن است که استادان و هنرمندان و سازندگان بناهای آن زمان، در مقابل قدرت جان آفرین تسلیم فرود آورده و هرگز نخوت و تکبر به وجودشان راه نیافته است .

مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان در گوشه شمال غربی میدان قدیم احداث گردیده است . مسجد اولیه درکنار روستای قدیمی یاوان و احتمالاًُ بر روی یک بنای مربوط به قبل از اسلام احداث گردیده است . جاذبه های گردشگری اصفهان-شهر اصفهان در سال ۲۴ هجری ، دین مبین اسلام را می پذیرد و اولین مسجد رادر محل فعلی با ابعادی محدودتر در سال ۱۵۶ هجری می سازد . در قرن سوم هجری به علت گسترش شهر و ازدیاد جمعیت ، مسجد وسیع تری بر روی مسجد اولیه پایه ریزی می گردد . عمده ترین سبک معماری به کار، رفته در مسجد مربوط به دوره سلجوقی ، به شیوه رازی است .

در این شیوه کاربرد آجر و ایجاد نماهای آجری با طرحهای گره در حد اعلاء مهارت و زیبائی در نمای، داخلی و خارجی گنبدهای خاکی و نظام الملک ظاهر گشته است . گچ بری محراب او لجایتو ، تزئینات کاشی کاری و خطوط بنائی و مقرنس سازی های مختلف ایوانها، همراه با کتیبه های خط کوفی و ثلث ، نشانگر کوشش و علاقه هنرمندان اصفهانی در بنای این مسجد می باشد . مسجد جامع اصفهان را می توان ، به حق دایره المعارف معماری و یادگارهای با ارزش تاریخی ، فرهنگی و هنری شهر اصفهان محسوب نمود ، و به خاطر همین ارزشهای نهفته اش ، حفاظت و مراقبت از آن ، از جمله وظائف دینی ، ملی و فرهنگی همگان تلقی می گردد .

کلیسای وانک اصفهان

معروف به: سن سو و دوآمناپر كيچ

موقعيت: چهارراه حكيم نظامي خيابان نظر شرقي

سال تاسيس: ۱۰۶۵ هجري مطابق با ۱۶۵۴ ميلادي

از ويژگيهاي ساختمان:

بزرگترين و زيباترين كليسای جلفای اصفهان است
از نظر طلاكاري سقف و سطح داخل گنبد و نقاشي هاي تاريخي از زيباترين كليساهاي جلفاي اصفهان است
داخل كليسا و تمام ديوارهاي اطراف و جوانب آن از تزئينات نقاشي رنگ و روغن و آب طلا به سبك ايراني و تصاويري از زندگي حضرت مسيح (ع) متاثر از نقاشي ايتاليايي تزئين شده است
برج ناقوس روبروي در اصلي كليسا به سبك ايراني است و در زمان شاه سلطان حسين ساخته شده است
بزرگترين کليسای جلفا :
اين کليسا به نامهای سن سور و آمنا پرکيچ نيز ناميده می شود بزرگترين کليسای جلفا است. اين کليسای با شکوه در سال ۱۰۱۵ هجری قمری برابر ۱۶۰۵ ميلادی در اراضی باغ زرشک احداث شد و پس از ۵۰ سال در سال ۱۰۶۵ هجری قمری برابر ۱۶۵۵ ميلادی توسعه يافت و به صورت امروز در آمد. اين کليسا دارای گنبدی عظيم و ديوارهای رفيع و طاقهای بلند و زيباست که در حال حاضر محل اقامت خليفه ارامنه ايران و هندوستان می باشد.
ساختمان نماز خانه كليسا:
نماز خانه اصلی کليسا که به شکل متوازی الاضلاع است شامل دو قسمت چهارگوش است که قسمت اول شبستان بنا و قسمت دوم که زير گنبد خانه است محل اجرای مراسم و سرودهای مذهبی است. ازاره های ديوارهای نماز خانه را کاشی های خشتی چند رنگ فرا گرفته است. در قسمتهای بالای ازاره تصاويربسيار زيبائی نقاشی شده اند که از کتب مقدس الهام گرفته شده و تمامی سطح فضای گنبد را تزئين کرده است.

دور تا دور گنبد داستان خلقت آدم و حوا است که بوسيله نقاشان ارمنی ترسيم شده اند. بر محراب بسيار زيبای کليسا نيز تصاويری از جمله تصوير حضرت مسيح (ع) نقاشی شده است. نمای خارجی گنبد کليسا بدون تزئينات کاشيکاری است و با آجر ساده پوشانده شده است.

ساختمان كليسا:

در گوشه حيات کليسا برج ناقوس زيبا و بزرگی ساخته شده که بر چهار ستون سنگی استوار است. در گوشه ديگری از اين حياط و روبروی برج ناقوس ستون بلندی از سنگ يادبود ۱/۵ ميليون نفر ارمنی ساخته شده که در سال ۱۹۱۵ ميلادی قتل عام شده اند. در صحن حياط کليسا چند نفر از ارامنه مشهور از جمله چند اسقف اعظم و نمايندگان سياسی کشورهای اروپايی که در اصفهان در گذشته اند به خاک سپرده شده اند.

قسمتهاي مختلف كليسا:

کليسای وانک دارای تأسيسات مختلفی مانند موزه و کتابخانه است. موزه کليسا در سال ۱۳۲۲ هجری قمری برابر با ۱۹۰۵ ميلادی ساخته شد. اشيائی که در سالن های آن به معرض تماشای بازديد کنندگان گذاشته شده اند شامل تابلوهای نقاشی کار نقاشان اروپائی است که به کليسا اهداء کرده اند. تعدادی کتب خطی نفيس نيز در اين موزه نگهداری می شوند.

از جمله مجموعه های نفيس اين موزه فرامينی است که در طول تاريخ صفويه به بعد سلاطين و حکام ايران درباره ارامنه صادر کرده اند. اين فرامين از نظر بررسی تاريخ ارامنه بسيار مهم و قابل ملاحظه بوده و در عداد منابع قابل اعتماد به شمار می روند.

از ديگر تأسيسات کليسا چاپخانه است. اين چاپخانه که به سعی و کوشش و ابتکار پيشوای ارامنه آن روزگار به نام خاچاطور کساراتسی GZARATSSY در جلفا تأسيس شده بود در سال ۱۶۳۶ ميلادی به عنوان اولين چاپخانه شروع به کار کرد و نخستين کتابی که به وسيله آن به چاپ رسيد زبور داوود بود که از اين کتاب فقط يک نسخه در دنيا موجود است و آن نيز در شهر آکسفورد انگلستان نگهداری می شود. تصوير اين کتاب در موزه کليسا در معرض بازديد عموم است. کتابخانه کليسای وانک نيز با ۰۰۰/۲۵ جلد کتاب به عنوان يکی از بهترين منابع مورد استفاده محققين و پژوهشگران ارمنی و ساير اديان قرار میگيرد.

کاخ هشت بهشت

یکی از جاذبه ها ی گردشگری دراصفهان کاخ هشت بهشت است که در دوره‌ي زمامداري شاه سليمان صفوي و در سال 1080 هجري در باغ بلبل بنا گرديد. پس از اين نيز در پايتخت- هاي پيشين صفويه، تبريز و قزوين نيز بناهايي به اين نام وجود داشت كه اكنون اثري از آن‌ها باقي نيست. ليكن هشت بهشت اصفهان با دنيايي از تخيلات هم چنان باقي مانده است. كاخ در دو طبقه و بر يك پايه‌ي هشت ضلعي به بلندي 130 سانتي‌متر بنا شده است، بلندي كاخ نيز نزديك به 14 متر مي‌باشد. كاخ را از چهارسوي، چهار ايوان باشكوه فرا گرفته است كه نور لازم و كافي باغ را به فضاي دروني بنا مي‌رساند، فضاي مركزي بنا داراي مقرنس‌هاي گچي است كه به نقاشي آراسته شده و از چهارسو به چهار ايوان باز مي‌شود، آن گونه كه طرح دروني بنا را به شكل چليپا درمي‌آورد كه در چهارطرف، چهار واحد ساختماني طراحي شده و در كل با طبقه‌ي بالا، هشت واحد جدا از هم طراحي شده است. هر يك از واحدها با نقشه‌ي معماري، طرح تزييني و فضاي دروني گوناگون سامان يافته است. معمار، بنا را به هزار تويي تبديل كرده كه در اين فضاي كوچك، به ويژه در طبقه‌ي دوم، غرفه‌هاي بسيار كوچك پديد آورده و براي جاي جاي آن از ديدگاه تزييني و بهره‌گيري برنامه داشته است.
ايوان شمالي كاخ، حوضي مرمرين با ژرفاي كم به نام حوض مرواريد دارد، ايوان نيمروزي كاخ نيز فرايندي آبشارگونه، در ديواره‌ي ايوان به صورت يك كانال قايم طراحي شده كه از حوضي با پوشش مسين از طبقه‌ي بالا، آب جريان يافته و هم چون آبشار به درون حوض كوچك پاييني مي‌ريزد. اتاق‌هاي كاخ به طور كامل به نقاشي ديواري و آيينه كاري آراسته بوده كه قسمت بيشتر آن‌ها در دوره‌ي قاجاريه از بين رفته است.

كاخ هشت بهشت طرحي هشت پهلو دارد و تلاش شده با توجه به نام كاخ، الگوها و نمادهايي از عدد هشت به اجرا درآورده شود. چنان چه شمار واحدهاي ساختماني هشت تا، حوض مركزي هشت پهلو است، آجرهاي كف پوش هشت پهلويي نيز دارد. اتاق هاي دو واحد ساختماني آن نيز هشت پهلو است. در نماي بيروني، كاخ تزيينات كاشي‌كاري جالبي در بالاي حوض دارد كه برخي اشاره به داستان‌هاي پندآموز، برخي در بردارنده‌ي نمادهاي حماسي و ملي است، برخي نيز صحنه‌هاي شكار جانوران و پرندگان و گاه جانوران اسطوره‌اي چون سيمرغ را به نمايش درآورده است.

عمارت تاريخى «هشت‏ بهشت» نمونه‏ اى از كاخهاى محل سكونت آخرين سلاطين دوره صفويه است كه در دوره شاه سليمان در سال 1080 هجرى بنا شده است. كاشي‌ كاري هايي‌ كه‌ انواع‌ حيوانات‌ پرنده‌، درنده‌ و خزنده‌ برروي‌ آن‌ نقش‌ بسته‌، از آثار اين‌ كاخ‌ بشمار مي‌آيند . از باغ وسيع «هشت ‏بهشت» مقدار زيادى باقى نمانده ولى قصر تاريخى آن هنوز اثر ارزنده و جالبى است كه پس از انقلاب پاركى در اطراف آن ساخته شده است

اين كاخ كه در هنگام سلطنت شاه سليمان صفوى بنا شده از بهترين كاخهائى است كه در روزگار صفويه ساخته شده و چون كيفيت ساختمان و وضع بنا در اثر مسرور زمان تغيير كرده ناچار براى امكان بيان وضع آن در زمان هاي مختلف بايد نوشته‏ هاى كسانى را كه در زمان هاي گوناگون كاخ را مشاهده و از وضع آن آگاهى كامل داشته‏ اند از نظر اهل تحقيق گذرانيد.

از كسانى كه مكرر در اين كاخ رفته و به اوضاع آن آشنائى كامل حاصل كرده و شاردن فرانسوى است كه در سفرنامه خود بطور مشبع شرح اوضاع كاخ را نوشته است و قسمتى از ترجمه نوشته او را ذيلا مينويسيم.

من قول داده ‏ام كه در طى توصيف باغهاى اطراف خيابان زيباى اصفهان شرح يكى از تالارهاى يكى از باغها را بنام باغ بلبل بدهم اى تالار را عمارت هشت بهشت مي نمامند. تمام سقف هاى آن موزائيك بسيار عالى است ديوارها و جرزها دو طبقه و دالانها و غلام گردشهائى در اطراف آنها است. در اين دالان ها صدها مكان است كه دلكشترين و فرح انگيزترين نقاط دنيا محسوب ميگردد و هر يك بوسيله منفذى كه بدان نور ميتابد روشن ميشود اين روشنائى متناسب با تفريحاتى است كه اين مکان ويژه آنها ساخته شده است.

هيچ يك از اين نقاط از حيث شكل و ساختمان و تزيينات به ديگرى شبيه نيست در هر جائى چيز تازه و گوناگون است چنانكه در بعضى از بخاري هاى متنوع و در برخى حوض‏ ها و فواره‏ ها است كه از لوله هائى كه در داخل ديوارها ميباشد آب مي گردند اين تالار عجيب در حقيقت لابيرنتى است زيرا انسان در قسمت فوقانى هر جا كم ميشود و پله‏ ها چنان مخفى است كه بآسانى پيدا نميشوند. قسمت پايين تا ده پا از سطح زمين از سنگ يشم و نرده‏ها از چوب زرنگار، و قاب‏ها چهارچوبها از نقره و جامها از بلور و آلتها از شيشه‏ هاى رنگارنگ ظريف ساخته شده است.

اما راجع به تزيينات نمي توان اين اندازه شكوه و عظمت دلربائى فريبندگى را كه در هم آميخته است تصور كرد. ميان کاشي هاى اين بنا تصاوير برهنه و فرح‏انگيز بسيار زيبا وجود دارد و در همه جا آئينه‏ هاى بلورين و در ديوارها بكار رفته است در اين تالار اطاق هاى آئينه كارى كاملى است كه اثاثه هر اطاق از باشكوه ترين و شهوت انگيرترين نوع خود در دنيا است. اطاق هاى كوچكى نيز در آنجا ميباشد كه فقط گنجايش يك رختخواب دارد. در خاور زمين رختخواب پرده نداشته و روى زمين پهن مي شود. يك رختخواب جالب توجهى ديدم كه فقط لحاف آن دو هزار اكو مي ارزيد كه براى گرمى و سبكى از پوست سمور تهيه شده بود. بمن گفتند شاه تشك هاى بسيارى از همين جنس دارد من يك كتاب از تزيينات و تصاوير و اشكال و مينياتورها و ظروف و كتيبه‏ هاى اين تلار تصنيف خواهم كرد در برخى از اين كتيبه‏ هاى شامل افكار لطيف عاشقانه و برخى قطعات اخلاقى است.

چند قطعه زير نمونه‏اى از آنها است كه در دفتر خود ثبت كرده‏ ام.

بالاى گلدانى چنين نوشته شده است: گل لاله نماينده راز درون من است من چهره آتشين و دلى سوخته دارم. هر چه زيبائى گردنى افراشته داشته باشد همواره پاى در گل است. دل من صدها باربچپ و راست بدون اينكه بكسى تعلق يابد منحرف شد تا تو را ديد و بتو پيوست من بيش از اين تاب درد هجر تو را ندارم و نميتوانم آنجا كه تو نيستى مسكن گزينم. تو مردمك چشك منى. تو را گم كرده ‏ام نميدانم بچه نظر افكنم. كارى جز مردن نتوانم.

پادشه پاسبان درويش است گر چه نعمت بفر دولت اوست

گوسفند از براى چوپان نيست بلكه چوپان براى خدمت اواست

زير پايت گربدانى حال مور همچو حال تواست زير پاى پيل

روى يك پيش بخارى عبارت زير را انگاشته ‏اند.

زمستان نترسيد زيرا فقط سردى و سلامت است.

نميتوانم از بيان اين نكته خوددارى كنم كه بهنگام گردش در اين محل كه مخصوصى لذت و حظ و عشق ساخته شده است و در حال عبور از اطاق ها و شاه نشين‏ ها آدم چنان تحت تاثير قرار مي گيرد كه بگاه بيرون شدن از خود بيخود ميگردد بدون ترديد هواى اين تالار اثر مهمى در اين حالت عاشقانه كه به انسان دست مى‏دهد دارد. اگر چه اين بنا چندان با دوام و استوار نيست ولى فرح انگيرتر از مجللترين كاخهاى ممالك اروپائى است.

گوست سياحى كه در زمان فتحعلى شاه قاجار بايران آمده و اصفهان را ديده درباره اين كاخ چنين نوشته است:

اين عمارت در وسط باغ باندازه متر از سطح زمين بلندتر و 35 متر طول 26/25 متر عرض دارد اطاق هاى اين عمارت تمامى منقش و گچبرى و درهايش خاتم سازى و زيبا ميباشد. تالار وسط گنبدى شكل است كه از يك نوه پنجره ساختمان گرديده در گنبد آن هشت پنجره بطور مساوى باطراف قرار دارد كه از چوب ساخته‏ اند و در وسط اين تالار حوضى هشت ضلعى بقطر 83 سانتيمتر از مرمر عالى ساخته شده و به حوض مرواريد معروف است و طورى حجارى شده كه وقتى آب از سوراخهايش خارج ميشود چون دانه مرواريد ميباشد پلكان هاى اين عمارت طورى بنا شده كه از هر طرف بعمارت فوقانى و تحتانى عبور و مرور ميشود، داراى غلام گردش‏ها و بالاخانه‏ هاى زيادى است درختان كهن و چنارهاى مرتبى دارد و قسمتى از آب جوى شاه از برابر عمارت بالائى داخل اين باغ مي شود. در زمانى كه در اصفهان بودم فتحعلى شاه در اين عمارت مى‏نشست و تماشاى رقاصه هائى كه ميرقصيدند مينمود در و وديوارها، ازاره ‏ها، هلاليها، گنبدها و بالاخره تمام اين عمارت سرتاپاى از طلا تزيين يافته و اشكال و تصاوير گوناگون پرندگان و گلها و غيره بر طيبائى قضر افزوده است داراى تابلوهاى منقش و زيبا است كه جلب توجه مينمايد.

ميرزا عليخان نائينى روزنامه نوس عصرناصرالدين شاه قاجار كه از طرف دربار وقت ماموريت يافته بود نسبت باوضاع جغرافيايى و تاريخى ايران مطالبى تهيه كند و نسبت به قسمتى از كشور موفق شد و مطالبى در دو جلد بزرگ تهيه كرد كه آن دو جلد را در كتابخانه وزارت دارائى مطالعه كردم راجع بكاخ هشت بهشت در سال 1300 ه.ق چنين گزارش داده است:

باغ هشت بهشت و عمارت تحتانى و فوقانى قصر ميان و وسعت دستگاه آن از حد توصيف بيرون است غير از ايوان هاى عالى وارسي هاى يكصد و پنجاه و يكزوج درب اطاق تنها در بالا و پائين دارد. از معماران معتبر شنيده شده كه طرح آنرا در طرز عمارت كرامت كرده‏ اند چنانچه نقشه اين قصر را بكشند و در جاى ديگر بخواهند مثل آن بنا كننده مشكل كه بتوانند از عهده برآيند. باغ مزبور باغى است بسيار بزرگ خيابان هاى عريض و قطعه بندي هاى وسيع در آن است ديوار يك طول باغ باقدرى از ديوار چهارباغ شاه مشترك دو نهر بزرگ از چهارباغ عرضاً اين باغ را تقاطع ميكند يكى مقابل قصر موصوع وسط وارد دو درياچه بزرگ مى‏شود. كه بعرض باغ در دو طرف عمارت متقابل يكديگر است و دو حوض بزرگ هم در دو سمت ديگر عمارت است و دوره عمارت نيز جوى سنگى آب نماها قرار داده‏اند كه اب دائماً از اينها جارى است. مقابل اين درياچه و قصر سردرى است عالى و دو رو كه يك روش مشرف بچهار باغ و حوض بزرگ پاى آن ورودى ديگرش منظر قصر وسط باغ است سر در مزبور نيز وصف زياد دارد نهر ديگر هم مقابل و هم عرض نهر بفاصله زياد باز از چهارباغ ميايد و بعرض باغ جارى است و بهمين قانون سردرى دارد عالى مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ جارى است. بهمين قانون سردرى دارد عالى مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ و عمارات عقبش منظر چهارباغ و اينجاست كه سالها است تلگرفخانمه شده در اين باغ حياط ديگر هم هست وسيع صاحب اطاق ها وارسيهاى مرغوب آشپژخانه و طويله و غيره معروف به نارنجستان هشت بهشت است.

موضوع قابل توجه اين كه گزارش ميرزاعليخان نائينى روزنامه نگار ناصرالدين شاه و شرحى را كه ميرزاحسين خان تحويلدار در سال 1308 ه.ق نوشته‏اند عيناً مطابقت دارد و ناچار بايد گفت يكى از آنها از ديگرى گرفته و بنظر ميرسد چون تاريخ ختم تاليف جغرافياى اصفهان 1308 ه.ق و بعد از 1300ه.ق است. جغرافياى اصفهان از گزارش ميرزاعلى خان نائينى گرفته است و ذكر ماخذى هم نشده است.

آنچه از گزارش مزبور معلوم مي ‏گردد اينستكه كاخ مزبور تا اول قرن چهاردهم بوضع سابق زمان صفويه باقى بوده و نقصى در آن راه نيافته و تغيراتى كه در آن راه يافته در قرن چهاردهم هجرى انجام شده است.

ميرزا حسن خان جابرانصارى كه از معمران اصفهان و آگاه بتاريخ و تغييرات مبانى آن سامان بوده راجع باين كاخ چنين نوشته است:

در هشت بهشت نيز بمنوال چهلستون طرح باستانى بستانيش كه از نقش جهان جدا كرده زمان شاه عباس بزرگ شده و باساختمانى مختصر و بناى عمارت شگرف هشت بهشت را ساير شاعر مشهدى گفته زمان شاه سليمان‏به هزار و هشتاد (1080) و كاشى كاريهاى زيبا خصوصاً طاوسها و ديگرمرغان در 1102 باز بفرموده شاه و عرصه اين باغ از چهلستون بسى بيشتر بود براى حرمخانه شاهى چوحد جنوبيش به بازارچه بلند منتهى ميشد و در حكومت ظل السلطان بانوى عظمى خواهرش با همه اولاد و خانواده در آن بزرگترين پارك سلطنتى ميدان جولانى براى خوش گذرانى داشتند، امروزه آن باغ را قطعات كوچك نموده و به مقبلان فروخته‏اند كه شايد پنجاه خانه و باغچه سرا از آن جدا شده و باز قسمت بزرگى رااز خود دارند بنگاهها و سراچه‏ها و مغازه‏هاى بسيارى در چهارباغ عباسى بيرون انداخته كه نفع بزرگى دارد و كوچه جهانبانى با خانه‏هاى دو طرف و حمام نمره نامى را از ميان باغ ردكرده و در آنجا حوض مرمرى يكپارچه مرواريد ميديدم و از آثار صفويه دو سه حوض يك قطعه مرمر موسوم به مرواريد پديد بود يكى در عمارت اشرف و آن چنان بود كه همه آن سنگ را شبيه به حوض حجارى استادانه كرده و براى همه فواره‏هاى كوچك باندازه انگشت سبابه از تمام سنگ درآورده هر حوضى بيش از صد فواره داشت و آن حوض را كه نصب نموده بودند از زير سنگ آب جريان يافته مانند دانه‏ هاى مرواريد بوسيله آن فواره ها جستن كرده و حوض را پر از آب نموده بانوى عظيمى يك حوضش را بيديع الملك پسرش داد در عماراتش از باغ بادامستان تلگرفخانه جدا نموده داد و آن عمارات بعد به بختياريها و از آنها منتقل به جلاالسلطنه شد قنات آب حلال كه روى به ماربين بالا ميرفته و آبش متصل به جوى شاه ميشد براى آب دائمى هشت بهشت و ديگر عمارات صفويه احداث كرده بودند و هر عمارتى بهرى و بخشى معين داشت وزير و مستوفى خاص از نياكان بنده براى آن مقرر بود تا بتواند در حرمخانه سلطنتى حكم بخش آب را بدهد و رفع مشاجره سكنه باغچه سراها را بنمايد و وجه نامش به آب حلال از آن رهگذر بود كه شاه عباس دوم وجهى را كه بنظر خود و علما حلال شرعى ميدانستند بخرج احداث آن قنات داده تا آب غسل وضوى حرمخانه نهايت حليت را داشته شبهه كم و زياد آب رودخانه از حقوق ديگر محلها نرود. حاليه شنيده ‏ام آن آب را از پشت آتشگاه به جر و كان اولاد بانوى عظمى ميبرند و چون بانوى عظمى و اولادش شصت سال و كسرى است در هشت بهشت ساكنند ضمناً باغات و عمارات دولتى ديگر مجاور را بدست داشتند مانند بهشت آئين ورشك جنان و انگورستان، و بهشت آئين امروزه در كوچه فتحيه كالج دختران شده و انگورستان را با عمارت خسروخانى بدست سردار اعظم داده بودند.

اين كاخ كه روزى از كاخهاى كم نظير بوده در سال 1334 شمسى كه آقاى حسينى از طرف اداره باستان‏شناسى اصفهان مورد بازديد قرار داده چنين گزارشى و اظهار نظر كرده است:

اين عمارت را فعلاً آقاى ابوالفتح قهرمان (سردار اعظم) بموجب دستخطى مالك و در تصرف دارد از قرار مشهور در اراضى و باغات قديمى آن تغييراتى داده و كاخ اصلى بحال خود ولى مخروبه باقى است. ذخائر آن از بين رفته است. يك دفعه در دوره وزارت سيد ضياءالدين باغ ملى شد ولى در زمان شاه فقيد مسترد و محدداً درش بسته شده است. در سال 1334 شمسى كه از اين عمارت بازديدى بعمل آمده محتاج بتعميرات كامل است زيرا نقاشيهاى زيبا و گچبريهاى عالى )نظير تزيينات عالى قاپو( آن از بين رفته و آنچه باقى است نيز جلب توجه را مينمايد اشكال و حوش و طيور و شكارگاهها كه بعضى قديمى و برخى جديد بر روى كاشى نقش و در پشت بغل هاى اطراف نصب شده جالب توجه و تماشائى است مساحت فعلى آن قريب 7500 متر مربع است.

برخى نوشته‏ اند كه كاخ و باغ مجموعاً در ابتداى ساختمان آن 85 جريب بوده است ولى مساحت كنونى آن در حدود پنج هزار متر ميباشد.

تاريخ شهريور 1343 شمسى تحويل دولت گرديده است.

اين كاخ در خيابان چهارباغ عباسى در مقابل خيابان كنونى شيخ بهائى واقع و اكنون در دست دولت است.

از گزارش ‏هاى گوناگونى كه در توصيف اين كاخ داده‏ اند معلوم گرديد كه علت شهرت آن براى بكار بردن سنگ هاى مرمر عالى در آن و داشتن طاق هاى مقرنس كارى و نقاشى بوده است.

ساختمان كاخ دو طبقه و داراى شاه نشين و غلام گردش‏ هاى زيبا و نقوش گوناگون طلائى و تزيينات جالب و پشت بغل هاى كاشى بى نظير و نقوش و حوش و طيور و آئينه كارى بسيار ممتاز و در واقع از قصور ممتاز دوره صفويه است.

كاخ مزبور كه آنرا باغ بلبل نيز ناميده ‏اند قسمتى از باغ نقش جهان زمان شاه عباس بوده و در زمان شاه عباس (1078-1105) مجزا و شروع به ساختن گرديده است.

اين كاخ تاريخى زير شماره 227 به ثبت رسيده است.

در توصيف و تاريخ ساختمان آن شعراى زمان اشعارى نيز سروده ‏اند.

از جشن و نشاط و كامرانى دايم در وى جاى پادشه دولتمند

از قصر بلند زيبا اركان گرديد زمين اصفهان تاج جنان

درگاه عبادت اين بود ورد ملك پاينده عمارت از سليمان زمان

ايضاً هر مصرعى تاريخ است:

چون بدوران شه اعلاشان كه زدل گشته سليمان زمان

جان پناهى كه مديحش عام است مرشد و داد ده ايام است

تاج دارى كه زوى شد نازان زدل صدق همه خلق جهان

صوفى صافى تابع مقصود كو باخلاق و صفا ساعى بود

آنكه مقصود وى از عمر و حيات بندگى ره شه باطاعات

كرد سركارى اين مسكن سعد که چو وى نيست مقدر من بعد

دل گشائى است كه از لطف صبا شد فرح لازم و شادى افزا

چه مكان شبه بناى فلك است چون لب قند سراپا نمك است

طاق از آن سرشكن قوس و قزح ركن او قائمه جشن و فرح

آفتاب آينه درگاهش طلبد سرمه گرد راهش

بنم آورده گلش آب حيات ميل شادى بارم داده زكات

از لب شكر ليلى لعليش شد از آيينه جان به كاشيش

دوده‏اش سرمه بيننده كشيد زگچش شد قصب صبح سفيد

آيه نور ز سنگش شامل بدرش حاتم بى حد سايل

اشعارى را كه نصرآبادى در توصيف و ماده تاريخ بناى كاخ هشت بهشت سروده بخوبى روشن مپدارد كه كاخ مزبور در دوران سلطنت شاه سليمان صفوى و در سال يك هزار و هشتاد هجرى (1080) ساختمان آن بپايان رسيده و اين ساحتمان بسعى و اهتمام مقصود نامى كه از صوفيان سرسپرده درگاه بوده انجام گرديده است.

گرچه مميزاتى براى مقصود نگفته ولى نميتوان بانى مسجد مقصود بيك واقع در تكيه ظلمات در سال يكهزار و ده را با مباشر ساختمان كاخ هشت بهشت كه در سال يكهزار و هشتاد انجام شده است متحد دانست.

باغى كه سابقاً عمارت هشت بهشت در آن قرار داشته، بسيار بزرگ و زيبا بوده است كه امروز تنها محوطه‏اى كوچك از آن باقى است.

كاخ هشت بهشت، آنچنانكه از نوشته ‏ها بر مى‏آيد، محل تفريج بوده است و گوشه و كناران به منظور خوشگذرانى ساخته شده. شاردن سياح فرانسوى درباره اين كاخ چنين نوشته است:

… كاخ هشت بهشت در باغ بلبل قرار دارد. تمام سقفهاى آن موزائيك بسيار عالى است. ديوارها و جرزها دو طبقه و دالانها و غلام گردشهايى در اطراف آنهاست. در اين دالانها صدها مكان است كه دلكش‏ترين و فرح انگيزترين نقاط دنيا محسوب مى‏گردد و هر يك به وسيله منفذى كه بدان نور مى‏تابد روشن مى‏شود. اين روشنايى متناسب با تفريجاتى است كه اين امكنه ويژه آنها ساخته شده است.

هيچ يك از اين نقاط از حيث شكل و ساختمان و تزئينات به ديگرى شبيه نيست. در هر جايى چيزهايى تازه و گوناگون است چنانكه در بعضى بخاريهاى متنوع و در برخى ديگر حوضها و فواره هايى است كه از لوله هايى از داخل ديوار آب مى‏گيرند. اين تالار عجيب در حقيقت لابيرنتى است كه انسان در قسمت فوقانى آن گم مى‏شود و پله‏ها چنان مخفى است كه به آسانى پيدا نمى‏شود. قسمت پائين تا ده پا از سطح زمين از سنگ پشم و نرده‏ها از چوب زرنگار و قابها و چهارچوبها از نقره و جامها از بلور و آلتها از شيشه‏هاى رنگارنگ ظريف ساخته شده است.

اگر چه اين بنا چندان با دوام و استوار نيسات ولى فرح انگيزتر از مجلل‏ترين كاخهاى اروپايى است. در اثر تغييرات بسيارى كه در ساختمان كاخ هشت بهست سالها پس از تاريخ ساخت آن روى داده بسيارى كسان تصوير كرده‏اند كه اين عمارت در زمان خيلى نزديك‏تر از زمان صفويه ساخته شده به طورى كه مادام ديولافوا ساختمان آن را به دوران قاچاريه نسبت داده است.

تزئینات

تزئینات عمارت در دوران صفویه به حدی باشکوه و هنرمندانه بوده که سیاحان بسیاری زبان به تحسین آن گشوده‌اند. متأسفانه امروز از نرده‌های چوب زرنگار و قابها و جام‌های بلور و آلت‌های شیشه‌ای رنگارنگ ظریف اثری بر جای نمانده‌است چرا که در دوره‌های بعد از صفویه و بخصوص در عصر قاجاریان تغییرات بسیاری در آن داده شده‌است. این تغییرات به حدی است که برخی از سیاحان آن را از دوران قاجار به حساب آورده‌اند.

در اواخر دوران قاجار عمارت هشت بهشت به مالکیت خصوصی اشخاص در آمد و از زیورهای نفیس و گرانبهای دوره صفویه عاری گردید بطوری که امروز از آن همه شکوه و فریبندگی داخل کاخ و آب نماها و جوی‌های آب روان اثری بر جای نمانده‌است. با همه دخل و تصرفات زیبایی صفوی این بنا برجای مانده‌است چنان که آندره گدار باستان‌شناس و ایران‌شناس می‌گوید:

«… کاخ هشت‌بهشت با تالاری که از هر سو باز است و با چهار عمارت کلاه‌فرنگی در چهار گوشهٔ خود هنوز هم ترکیب اصلی و مختصری از لطف و ملاحت روزگاران گذشته را حفظ کرده‌است.»

ذکر این نکته مناسبت دارد که تزئینات این کاخ هشت‌گوشه که نشانه روحیه معماری و تزئینات اواخر دوره صفوی است به همراه ساختمان آن که میان باغ واقع شده‌است بعدها به فراوانی مورد تقلید قرار گرفته‌است.

در نظر سیاحان

کلیه سیاحان و جهانگردانی که از اصفهان بازدید کرده و موفق شده‌اند به درون کاخ هشت‌بهشت راه یابند آن را بهترین بناهای دنیا نامیده‌اند. یکی از آن‌ها کاخ هشت‌بهشت را با عبارت «…فرح‌انگیزتر از مجلل‌ترین کاخهای ممالک اروپایی» توصیف کرده‌است.

مدرسه چهارباغ اصفهان

از جاذبه های گردشگری شهر اصفهان مدرسه چهار باغ است که به نام مدرسه سلطانی و مدرسه مادرشاه نیز نامیده می شود ، آخرین بنای تاریخی و دیدنی عهد صفویه در اصفهان می باشد ، که برای تدریس و تعلیم طلاب علوم دینی در دوره آخرین پادشاه صفویه ، شاه سلطان حسین از سال 1116 تا 1126 هجری ساخته شده است.

معماری مدرسه چهار باغ

ازنظر تناسب معماری و زیبایی طرح کاشی کاری، گنبد مدرسه چهارباغ بعد از مسجد شیخ لطف الله قرار دارد ولی در نظر استادان بزرگ این فن، در مجلل این بنا که با طلا و نقره تزیین شده از لحاظ زرگری، طلاکاری، طراحی و قلمزنی، شاهکاری از صنایع ظریفه است و نظیر ندارد. مدرسه چهار باغ از لحاظ کاشی کاری هم دارای اهمیت است و انواع مختلف این فن را مانند کاشی هفت رنگ، معرق، گره چینی، پیلی و معقلی را در خود جای داده و در حقیقت موزه کاشی کاری اصفهان می باشد. محراب و منبر یکپارچه مرمری، حجره مخصوص شاه سلطان حسین، کاشی کاری بی نظیر مدخل مدرسه، خطوط نستعلیق کتیبه ها و پنجره های چوبی آلت بری شده از قسمت های بسیار جالب و تماشایی این بنای نفیس تاریخی است.سبک معماری مدرسه چهار باغ به شیوه اصفهانی است.

اکثر کتیبه های این بنا به خط ثلث عالی عبدالرحیم جزایری است .

دو سنگاب در داخل مدرسه چهارباغ قرار دارند؛ یکی در سرسرای ورودی و دیگری در صحن مدرسه.

۱- سنگاب سرسرای ورودی مدرسه چهار باغ از جنس سنگ پارسی است و بر روی آن کتیبه صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث برجسته در لوحه های کوچکی کنده کاری شده است.

۲- سنگاب موجود در صحن مدرسه چهار باغ روبروی ایوان جنوبی قرارگرفته و آنهم از جنس سنگ پارسی است.

این سنگاب ها شاهکار هنر سنگتراشی و خوشنویسی است.

مدرسه چهارباغ به صورت چهار ایوانی است . نمای خارجی عمارت شامل سردری رفیع و با شکوه و زیبا است هفده طاق نمای دو طبقه آجری در اطراف در ورودی خودنمایی می کنند . سردر ساختمان مدرسه چهار باغ مزین به کاشی های ریز و ظریف همراه با مقرنس های پر نقش و نگار و خطوط مختلف است که بخش ورودی بنا را تشکیل می دهد .
قسمت داخلی مدرسه چهار باغ شامل هشتی ، ورودی ، حیات داخلی ، گنبد ، مناره و اطاق هاست . زیبا ترین قسمت مدرسه از نظر کاشیکاری هشتی ورودی آن است .

ایوان ها و حجره های صحن چهار ایوانه مدرسه چهار باغ رو به باغی پر درخت قرار دارد که جویباری از میان آن می گذرد .

حجره هایی که در دو طبقه و در فواصل ایوان های مدرسه ساخته شده که اختصاص به سکونت طلاب علوم دینی داشته است . اکثر این حجره ها دارای نقشه یکسانی است که از یک اتاق نشیمن در جلو و قسمتی به صورت صندوق خانه در عقب و قسمتی به نام بالا خانه تشکیل می شود . در جلوی این حجره ها ایوان زیبا و خوش طرحی قرار دارد .
در جبهه شمالی مدرسه چهار باغ ، ایوان شمالی با دهانه نسبتا عریض و ارتفاع زیاد قرار دارد . که در جبهه مقابل آن گنبد و مناره های ایوان جنوبی دیده می شود .

تمامی سطوح داخلی بنا به قطعات کوچکی تقسیم می شود که با کاشی تزیین شده است . منبر دوازده پله مدرسه که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده از بهترین نمونه های هنر حجاری و سنگتراشی آن روزگار است . در کنار این منبر، محراب نفیس و بسیار زیبای مدرسه قرار دارد

شبستان مسقف مدرسه چهار باغ که در ضلع شرقی مدرسه واقع شده با درب منبت کاری بسیار نفیسی به محوطه زیر گنبد مربوط می شود در این شبستان سه محراب وجود دارد.

در شمال مدرسه چهارباغ بازارچه ای زیبا و مرتفع وجود دارد که در عصر صفویه بازارچه بلند و بازارچه شاهی نیز نامیده می شد . این بازارچه نمونه ارزنده ای از بازارهای عصر صفوی است . در شرق مدرسه چهارباغ کاروانسرای مادر شاه واقع شده که مهمانسرای عباسی امروز است. کاروانسرای مادر شاه که مجلل ترین اقامتگاه مسافرین سه قرن پیش بوده از لحاظ سبک معماری در بین هتل های درجه اول دنیا در زمان حاضر بی نظیر و منحصر به فرد است .

مدرسه چهارباغ اصفهان که پس از پیروزی انقلاب اسلامی « مدرسه علمیه امام صادق (ع) » نامگذاری شد در حال حاضر به آموزش طلاب علوم دینی و حجره های آن نیز همانند عصر صفویه به اقامت طلاب اختصاص دارد .

به انتهای بازار عطار‌ها که می‌رسیم با چهارسوی شاه روبرو می‌شویم و روی آن نوشته شده، مدرسه ملا عبـدالله، این مدرسه در همجواری حمام شاه است. این مدرسه در دوره‌های اخیر به شمارهٔ ۲۲۴ به ثبت تـاریخی رسیده است. این مدرسه از مدارس طلبه نشین است که در قرن ١١ هجری به دستور شاه عباس اول جهت تدریس مولانا عبدالله شوشتری از علمای طراز اول دورهٔ صفویه نزد شاه عباس دارای منزلت و بزرگی بسیار بوده ساخته مـی شــود که البته ساخت این بنا دارای تاریخ دقیقی نمی‌باشد اما با استفاده از کاشیکاریهای معروفی که در ساختمان وجود دارد می‌توان آنرا به زمان شاه عباس اول نسبت داد. مدرسه در زمان مولانا عبدالله رونق خاصی داشته چرا که خود ایشان نیز در این مدرسه تدریس می‌کرد. اسکندر بیک ترکی مولف کتاب تاریخ عالم آرای عباسی راجع به این عالم بزرگ و مرتبهٔ زهد و دانش او و همچنین وفات وی بسیار سخن گفته است. شاردن دربارهٔ این مدرسه می‌گوید: مدرسه ملاعبد ا… بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین مدرسه اصفهان است که عالم بزرگی چون علامه محمد باقر مجلسی مجتهد جامع الشرایط در زمینه علوم الهی مدیریت آن را به عهده دارد. فضای اصلی مدرسه گرداگرد صحنی به شکل مربع مستطیل است که زوایای آن به خاطر وجود ایوانهـای کوچـک کمی پخ شده است و ابعاد اصلی آن ۲۶ × ۲۸/۵ متر و اضلاع فرعی آن ۳/۸۰ متر می‌باشد. مدرسه به شیوه دو ایوانی بنا شده است که شاید دلیل پرهیز معمار از سبک ۴ ایوانی به جز ذوق و سلیقهٔ شخصی می‌تواند از جهت ساخت حجره با تعداد بیشتر باشد. به ایوان جنوب غربی آن به خاطر قرار گرفتن جهـت قبلـه و تعبیه محراب توجه بیشتری صورت پذیرفته است.

در‌‌ همان سالهای اولیه شاخه‌ای از نهر فدین که یکی از مادیهای منشعب از زاینده رود بوده، از زیر حجره جنوبی) جنب ایوان جنوب غربی (و قسمتی از صحن عبور می‌کرده و وارد یک آب نما که به همین منظور ساخته شــده، می‌شده و پس از حرکت از غرب به شرق و گردش در میان صحن از زیر حجره‌های میانی جبهه مقابل خارج مـی گردیده و باعث طراوت و شادابی درختان مدرسه می‌شده اما همکنون و در دورهٔ اخیر این نهر پر شده است. پیرامون حیاط مرکزی ٢ طبقه ساختمان وجود دارد که محل حجره‌های طلبه‌ها می‌باشد. طبقه همکف مدرسه دارای ۲۷ حجره می‌باشد که ٢ آن در دوره‌های اخیر تغییر کـاربری داده انـد. بر دیــوار ظلع ایوان جنوبی مدرسه لوحه‌ای از سنگ پارسی با مضمون وقفنامه وجود دارد که ابعاد آن ۱/۳۵ در ۱/۲۰ متر می‌باشد و تاریخ ۱۰۸۸هجری قمری یعنی زمان سلطنت شاه سلیمان بر روی آن حک گردیده است. مضمون این لوحه بدین قرار است: ٣ باب دکان و ٢ بالا خانه از طرف شخص خیری به نام حـاجی میرزا محمـد نامی جهت تامین مخارج تعمیرات سقاخانه به این مدرسه اهدا می‌گردد و طلاب این مدرسه ناظر بر در آمـد ایـن دکان‌ها می‌باشند. کتیبهٔ این لوح به خط نستعلیق برجسته می‌باشد. ارتفاع دو ایوان اصلی برابر با ارتفاع ساختمانهای کناری آن می‌باشد و از این جهت در امر نماسازی، تاکید خاصـی روی آن‌ها صورت نگرفته است، اما بیشترین تمرکز ممکن بر روی تزئینات غنی برروی ایوانهای آن می‌باشد. تزئینات موجود بر روی ایوان جنوب غربی جانب قبله با استفاده از کار بندی می‌باشد که به صورت نیم گنبد اجراء شده و دارای محرابی با تزئینات مقرنس، کاشیکاری که سراسر آن گچ اندود و کتیبه‌های تاریخ دار و بـدون تاریخ می‌باشد. کتیبه‌ای از کاشی به خط ثلث سفید با زمینه‌ای لاجوردی بر دور تا دور قسمت میانی ایوان وجود دارد که عبارتهای دینی بر روی آن خوانده می‌شود و با توجه به دو حاشیه سیاه و زرد باریکی که سر تا سر کتیبه ادامه دارد به نظر می‌رسد که این کتیبه در دورهٔ قاجار به ایوان افزوده شده است. کناره‌های ایوانچه‌ها با کاشـیهای معـرق تزئین شده که یک در میان با زمینهٔ لاجوردی و همراه بانقوش اسلیمی حنائی و شاخ و بـرگ سبز و گـل‌های فیروزه‌ای و سفید رنگ آمیزی و طراحی شده است.

سمت شمال غربی مدرسه نمازخانه بزرگی واقع شده که تزئینات بسیاری روی آن به کار رفته که قسمت بیشتر این تزئینات بر روی محراب آن متمرکز شده است. ازارهٔ محراب از سنگ مرمر ساخته شده و بقیهٔ سطح‌های آن به روش کاشیکاری خشتی و معرق تزئین شده است. کتیبه‌ای به خط ثلث سفید، با زمینه‌ای لاجوردی که مضمونی دینی دارد بر روی قسمت میانی محراب کار شده است. عبارت‌های دیگری که بر روی آن مورد استفاده قرار گرفته است به خط کوفی بنایی وزیر مقرنس کاریهای محراب آمده است. سقف نمازخانه دارای چشمه طاق‌هایی است که در میانه هر کدام بر روی ۴ ستون یا جرز آجـری قـرار گرفته‌اند. طبقه دوک که دارای ۲۳ حجره می‌باشد و هر حجره شامل ایوانچه، ورودی و اتاق اصلی می‌باشد که همگی آنهـا فاقد صندوقخانه و بخاری می‌باشند. داخل دیوارهای اتاق اصلی حجره طاقچه ورف‌هایی تعبیه گردیده است ایـوان‌های کوچـک ایـن طبقـه از طریـق درگاههایی که در اضلاع جانبی آن قرار دارد با یکدیگر در ارتباطند. در نمای سردر ورودی مدرسه کتیبه‌ای نصب گردیده که حاکی از اقداماتی در دورهٔ قاجاریه می‌باشد و محتوای آن این است که در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار به وسیله حکمران اصـفهان حاج محمـد حسـین خان صـدر اصفهانی مدرسه ملا عبدا…. و چهار سوی مجاور آن تعمیر و مرمت بعمل آمده است. از تزئینات مهمی کـه بـرروی این کتیبه صورت پذیرفته می‌توان به کاشیکاریهای آنکه از انواع خشتی) هفت رنگ (و با نقوش گیاهی، ختائی و اسلیمی می‌باشد صحبت نمود که زمینهٔ آن لاجوردی بوده و ارژنگ‌های سبز، سـیاه، زرد و آبـی استفاده شده است. متن کتیبه به خط ثلث می‌باشد که به رنگ سفید روی زمینه لاجوردی حک شده است. با گذر از سردر مدرسه وارد جلو خان می‌شویم) این ورودی در اصل بخشی از محوطه چهار سوی بازار می‌شـود (و با گذشتن از دالانی دراز وارد صحن مدرسه می‌شویم که نمای داخلی آن شامل دو ایوان مقابل هم و کامﻼً متقارن روی محورهای شرقی، غربی و ایوان‌های کوچک دوطبقه همراه با حجره‌ها، وضو خانـه، پله کان، پیـش طـاق و صحن که همه و همه دور تا دور یک صحن مرکزی قرار گرفته‌اند و تمامی این عناصر بر روی دو محور، یکـی در جهت قبله و دیگری عمود بر آن تعبیه شده‌اند. این کتیبه به تاریخ رمضان ۱۳۱۸ ه. ق می‌باشد و در بخش میانی پیش طاق ورودی نصب گردیده است که امروزه به روی بازار باز شده است. در زمان نادر شاه افشار به سال ۱۱۵۸ تعمیراتی در این مدرسه انجام پذیرفته است.

سقاخانه عزیزاله

اين سقاخانه تا پايان نيمه اول قرن چهارده هجري در ميان چهار سوي بازار رو به روي در بزرگ ورودي مسجد جامع وجود داشته كه پس از ويراني بازار سنگاب سقاخانه در گوشه‌اي از مسجد علي نگهداري شده و اكنون از خود سقاخانه اثري به جا نمانده است. كتيبه اين سنگاب حاكي از آن است كه در دوره شاه سليمان صفوي سنگاب مزبور در اين محل به وسيله شخصي به نام (عزيزالله) نصب شده است.

كتيبه سنگاب به خط نستعليق برجسته از اين قرار است:

نظام داد عزيز اين بناي عالي را به عهد خسرو اقليم دين سليمان شاه (سقي الله ثراه و جعل الجنه مأويه) ز بهر خير تراشيد سنگ آب زلال كه بر يزيد توان كرد لعن خاطرخواه رقم زد از پي تاريخ خامه مسعود سبــــيل باد سقاخانه عزيــــــز الله

سردر قیصریه

سردر بازار قیصریه، در شمال میدان نقش جهان اصفهان و روبروی مسجد امام قرار دارد. سردر قیصریه در دوران صفویان ساخته شده است. سردر قیصریه در گذشته نه چندان دور دارای سه طبقه و اکنون دارای دو طبقه است. طبقه سوم آن که تخریب شده، نقاره خانه را تشکیل می داده است که در آن با صدای موسیقی، اوقات روز را اعلام می کرده اند. سردر قیصریه به بازار بزرگ اصفهان باز می شود و در گذشته راه اصلی بازار اصفهان بوده است.

این سردر را قیصریه می نامند از آن جهت که از روی نمونه یکی از بناهای شهر قیصریه در آسیای صغیر ترکیه امروز ساخته شده و معمار آن استاد علی اکبر اصفهانی بوده است .

در سردر قیصریه چند تابلو نقاشی مشاهده میشود که برخی از آنها اروپایی های قدیم دربار اصفهان در آن روزگار را نشان میدهد . تابلو دیگر نیز شکار گاه سلطنتی است.در بالاترین قسمت این سردر صورت دو نیم تنه تیر انداز مرد با لباسهای معمولی آن عصر دیده می شوند که تنه آنها شیر یا ببر و دم آنها اژدهاست . این دو تصویر که بر کاشی معرق است بیانگر صورت فلکی اصفهان یا برج قوس است.توضیح اینکه در روزگاران کهن در میان ملل متمدن دنیا معمول بود که برای شهر های معروف و مشهور خود طالع و زایچه ای قایل شوند و پس از انتخاب اصفهان به پایتختی ، برج قوس را برای طالع آن انتخاب کرده اند .بیشتر جهانگردان بازار قیصریه و سایر بازارهای اصفهان را توصیف کرده اند .

در دو طرف این سردر دو سکوی وسیع وجود دارد که با سنگ یشم و سماق پوشانده شده و در آن روزگار زرگران و جواهر فروشان بساط خود را بر روی آنها گسترده و انواع زیور آلات و سکه های کمیاب را به خریداران عرضه می کرده اند.بر بالای سردر، نقاشی هایی به قلم رضا عباسی به چشم می خورد. ناقوس دیر هرمز و همچنین ساعت موجود در قلعه پرتغالی های جزیره هرمز،(به قطر حدود ۸۰ سانتیمتر) پس از فتح آن جزیره به اصفهان آورده شد و در بالای این سردر قیصریه نصب شد.

عمارت نقاره خانه نیز بر بالای سردر قیصریه ساخته شده بود. نقاره زنی و نقاره کوبی از قدیم در ایران متداول بود که طلوع و غروب آفتاب را با نقاره اعلام می کردند.
بطور کلی مجموعه قیصریه که شامل سردر و عمارت نقاره خانه و ضرابخانه و کاروانسرای شاهی است یکی از جاذبه های گردشگری شهر اصفهان است که اکثر قریب به اتفاق سیاحان و جهانگردان و مامورین خارجی در خاطرات و سفرنامه های خود به تفصیل از آن سخن گفته اند. و اگر چه امروز از نقاشی های زیبای آن اثری در دست نیست اما سردر رفیع قیصریه و تالار فوقانی آن یادآور شکوه و عظمتی است که اصفهان عصر صفوی دارا بوده و خاطره شکوفایی اقتصاد و هنر کشور ما را در اذهان زنده می کند.

پل تاریخی مارنان

موقعيت: خيابان مطهري بين پل فلزي و پل وحيد

واسطه اتصال دو ساحل شمالي و جنوبي رودخانه در غربي ترين قسمت شهر اصفهان بوده شكل امروزي اين پل با نماي ساختماني عصر صفوي تغيير اساسي نكرده است ولي تعميرات مكرري را سر گذارنده است

این پل در اصل ماربین نام داشته كه اسم تصحیف «مهربین» از فرهنگ اوستایى است و در طى ۱۵ قرن تاریخ اسلامى ایران پیوسته به همین نام شناخته شده و در غربى‏ترین قسمت شهر اصفهان بوده است. این پل در عصر صفوى تغییرى نكرده ولى تعمیرات مكرّر داشته است.

چهارفرسنگ به شهر اصفهان مانده رودخانه زاینده رود به شكل مارپیچى راست خم گشته وارد شهر مى ‏گردد و و گفته‏ اند كه به همین جهت قریه مارنان را مارنان یا ماریانان گفته ‏اند و در همین محل پل مارنان را ساخته و جلفا را بقریه مارنان اتصال مى ‏دهد پل مزبور اكنون داراى هفده دهانه است ولى در پیش بیش از هفده دهانه داشته است كه حالا بسته شده است. این پل را پل سرفراز هم نامیده ‏اند و وجه تسمیه ‏اش را چنین بیان كرده ‏اند كه در زمان شاه سلیمان صفوى یكى از ثروتمندان ارامنه آن را ساخت و به لقب سرفراز نائل گردید و مدتى هم به همان نام سرفراز مشهور بود.

در هر حال متمول مزبور تعمیرى كرده است چه این پل قبل از آن وجود داشته است منتهى هر چه عبور و مرور به نسبت جمعیت زیادتر مى ‏شده پل فرسوده مى ‏گردیده است و احتیاج به تعمیر و تجدید بناء حاصل مى ‏گردیده است ثبت تاریخى این پل در گردش ادارى است.

مسجد رکن الملک

يکی از بناهای مشهور اصفهان که در اوائل قرن چهاردهم هجری ساخته شده مجموعه مسجد رکن الملک است. اين اثر نفيس و جالب که در ابتدای تخت فولاد واقع شده است از بناهای حاج ميرزا سليمان خان رکن الملک شيرازی است.

با توجه به منابع و مآخذ موجود در مورد اين مجموعه و همچنين ماه تاريخ هايی که در کتيبه های مسجد و مدرسه آمده اين نکته مشخص می گردد که اين بنا در سال ۱۳۲۱ هجری قمری بنا گرديده است. کتيبه سردر مسجد و مدرسه که به وسيله محمد تقی فرزند محمد ابراهيم اصفهانی نوشته شده با خط ثلث بر زمينه کاشی خشت لاجوردی آيات قرآنی را کتابت کرده است.

بر هلال سردر اشعاری با خط نستعليق سفيد بر زمينه کاشی خشت لاجوردی رنگ نوشته شده است. در اين اشعار علاوه بر آن که به نام سليمان خان اشاره شد در مصراع آخر ماده تاريخ اتمام بنا را که سال ۱۳۲۱ هجری قمری است ذکر شده است.

اين سردر به حياط کوچکی متصل می شود که آب انبار معروف مسجد در اين قسمت قرار دارد. لوح سنگی که بر ديوار آب انبار نصب شده با خط نستعليق برجسته بر سنگ مرمر، طی اشعاری ماده تاريخ ساخت آب انبار را که سال ۱۳۲۵ هجری قمری است بيان می دارد.

کتيبه ای که در داخل سردر مسجد و مدرسه است به خط ثلث سفيد بر زمينه کاشی خشت لاجوردی رنگ تاريخ ۱۳۲۰ و نام سيد هاشم طوبی را بر خود دارد.

در طرفين در ورودی مسجد در کنار اتاقی که آرامگاه او در آن قرار دارد دو تصوير رکن الملک بر کاشی نقش شده است. اشعاری به خط نستعليق لاجوردی بر زمينه کاشی خشت سفيد در اطراف تصوير نوشته شده است. تاريخ اين نوشته ۱۳۲۴ هجری قمری است و نويسنده آن ميرزا عبدالجواد می باشد. اشعار فارسی سردر مسجد که آن نيز به خط نستعليق بر زمينه کاشی لاجوردی است از سرودهای طرب شاعر مشهور عصر قاجار است.

در قسمت نمای خارجی ايوان جنوبی مسجد با خط ثلث بر زمينه کاشی خشت لاجوردی آيات قرآن کريم به خط محمد باقر شيرازی است و تاريخ آن نيز ۱۲۵۷ هجری قمری است.

در طرفين ايوان اشعاری از رکن الملک به خط نستعليق سفيد بر زمين کاشی خشت زرد رنگ نوشته شده است. کاشی کاری ايوان در سالهای بعد انجام شده و تاريخ آن ۱۳۷۹ هجری قمری است.

در اطراف صحن مسجد نيز اشعاری از رکن الملک با خط نستعليق سفيد بر زمينه کاشی خشت لاجوردی رنگ نوشته شده است. نويسنده اين اشعار طرب بن همای شيرازی و تاريخ آن ۱۳۲۴ هجری قمری است.

در اطراف ايوان جنوبی مسجد اشعاری به خط سفيد بر زمينه کاشی لاجوردی به تاريخ ۱۳۱۹ هجری قمری نوشته شده است سراينده اين اشعار شاعری به نام اديب است در اطراف گنبد زيبای مسجد رکن الملک نيز کتيبه زيبايی وجود دارد که آيات قرآن مجيد نوشته شده است. تاريخ اين کتيبه ۱۳۲۳ هجری قمری است خطوط داخلی محراب نيز نستعليق سفيد بر زمينه کاشی لاجوردی است و خط ثلث مشکی بر زمينه کاشی خشت زرد و ثلث زرد است.

در اطراف نمای خارجی گنبد به خط ثلث سفيد بر زمينه کاشی خشت لاجوردی رنگ آياتی از قرآن به همراه اشعاری به زبان عربی نوشته شده است. تاريخ اين کتيبه ۱۳۲۲ هجری قمری است.

مسجد رکن الملک شبستان مسقف زيبايی دارد بر کتيبه اين شبستان علاوه بر آيات قرآن که به خط ثلث سفيد بر زمينه کاشی لاجوردی رنگ نوشته شده اشعاری نيز با خط نستعليق سفيد بر زمينه کاشی لاجوردی به چشم می خورد که تاريخ آن ۱۳۱۸ و سراينده آن اشعار اديب است. در داخل آرامگاه رکن الملک که کاشی کاری آن در حدود ۵۰ سال پيش انجام شده است اشعاری به خط نستعليق سفيد بر زمينه کاشی لاجوردی رنگ نوشته شده است که اثر طبع رکن الملک است. تاريخ اين کتيبه ۱۳۲۸ هجری شمسی است.

مسجد رکن الملک اصفهان به لحاظ در بر داشتن نمونه های بديع و جالب معماری دوران قاجار و همچنين وجود خط ثلث و نستعليق متعلق به استادان آن روزگار از اهميت ويژه ای برخوردار است. علاوه بر آن اين مسجد و مدرسه بيانگر علاقه و دلبستگی برخی از دولتمردان دوران قاجار به علم و دانش و شعر و ادب است.

قلعه عاشوراگاه

این قلعه در بالای کوهی مشرف بر محمدیه که قدمت آن به قرن‌ها پیش از بوجود آمدن شهر نایین می‌رسد، قرار گرفته است.

قلعه عاشورگاه تقریبا از تمام نقاط محمدیه و از جاده نائین به انارک دیده می‌شود. بنا بر موقعیت سوق‌الجیشی این قلعه، احتمالا از آن به عنوان دژی دفاعی استفاده می‌شده است.

بارها به این قلعه دستبرد زده شده و اشیاء عتیقه فراوانی از آن به یغما رفته است. شکوه این قلعه چندان است که تماشای آن از جای‌جای محله محمدیه روح را بر می‌انگیزد.