همانطور که در معرفی قسمت اول اماکن تاریخی تهران گفته شد گذشته پر رمز و راز ایران وابستگی زیادی به تهران بزرگ دارد و تنها می توان به جاهای مهم این آثار با اهمیت ملی پرداخت .
بلندترین برج پرچم ایران
بلندترین برج پرچم ایران با ارتفاع 150 متر در شهر تهران و در اراضی عباس آباد در محدوده بین بزرگراههای شهید همت، حقانی و مدرس قرار دارد.
بزرگترین و مرتفعترین پرچم ایران که در جوار باغ موزه دفاع مقدس قرار دارد، همچنین یکی از سه پرچم بلند در جهان است.
صفحه محل استقرار این پرچم، در یکی از مرتفعترین قسمتهای بوستان طالقانی واقع شده که شامل برج پرچم، مسیر، پل دسترسی، تجهیزات جانبی و محل استقرار کادر فنی است.
همچنین از تجهیزات به کار رفته در آن میتوان به سامانه نگهدارنده و بالابر پرچم، دوربین ضدلغزش، دستگاه هواسنج، صاعقهگیر و چراغ هشدار هواپیما اشاره کرد.
ارتفاع برج پرچم 150 متر و مساحت خود پرچم 1000 متر مربع است. محل استقرار برج پرچم به گونهای در نظر گرفته شده که مشرف به مقبره الشهدا و باغ موزه دفاع مقدس باشد.
جنس پرچم از پارچه مقاوم تهیه شده و با سرعت باد 7 متر در ثانیه به اهتزاز درمیآید. نوع سازه پایه پرچم، مخروطی فولادی بوده و همچنین از نظر فنی بسیار مهم و پیچیده میباشد.
مجموعه قزاقخانه
مجموعه قزاقخانه مربوط به دوره قاجار و دوره پهلوی است و در تهران، شمال میدان مشق سابق (باغ ملی) جای گرفته است. این اثر در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۶۷۴ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.میدان مشق در تهران در دورهی فتحعلیشاه قاجار بنا نهاده شد و مساحت آن بیش از 160 هزار مترمربع بود. این میدان یکی از نخستین و بزرگترین میدانهای نظامی تهران بود. پادگان نظامی دودمان قاجار در این میدان پا گرفت و قزاقها در آن تمرین رژه و مشق نظام میکردند. در زمان ناصرالدینشاه قاجار، ساختمان جدید ساخته شد که آن را عمارت «قزاقخانه» نامیدند. در زمان مظفرالدینشاه و رضاشاه پهلوی دگرگونیهای بیشتر دیگری در ساختمان پدید آمد.
ساختمان قزاقخانه، نخستین ساختمان در مجموعه میدان مشق است که در همان دوران فتحعلیشاه قاجار بنیادگذاری شد. پس از آن رفته رفته در زمین روبروی این ساختمان ساختمانهای دولتی دیگری چون کاخ شهربانی، وزارت خارجه، موزه ایران باستان و چند بنای دیگر ساخته شد.قزاقخانه تا دهه گذشته از املاک ارتش به شمار میرفت و در این مدت دگرگونیهای بسیاری در بنا و نمای درونی و برونی آن پدیدار شد. برای نمونه بر روی دیوار بیرونی این عمارت کاشیها و آجرهای عصر قاجار از بین رفته و با گچ سفید پوشانده شده است.در سالهای نخستین دهه هشتاد خورشیدی دانشگاه هنر تهران مجموعه قزاقخانه را از ارتش خریداری کرد و برنامه داشت تا پس از بازسازی و بهسازی آن، کاربری آن را به دانشگاه تغییر دهد. اما از آن زمان تا کنون تنها یکی از ساختمانهای این مجموعه (بخش باختری) را با موفقیت بازسازی کرده است.
میدان حسن آباد
حَسَنآباد یکی از محلههای تهران است.
حسن آباد در مرکز شهر تهران و در منطقه منیریه قرار گرفته و میدانی نیز به نام حسنآباد (که پس از انقلاب به «میدان سی و یک شهریور» تغییر نام یافته است) در آن منطقه وجود دارد. میدان حسن آباد از میدانهای تاریخی و جزء بافت تاریخی و سنتی تهران قاجاری است.
ساختمانهای چهار طرف میدان کار قلیچ باقلیان است و مهندس محاسب آن، معمار برجستهٔ ارمنی لئون تادوسیان بوده است.
به تازگی ساختمانهای دورتادور میدان که در وضع بدی به سر میبردند مرمت شده و این میدان شکوه نخستینش را تا اندازهای بازیافته است. ساختمانهای قدیمی بخش جنوبشرقی میدان که شبیه سازههای سه سوی دیگر میدان بودهاند در دورهای تخریب شده و ساختمانی با نمای نوین تمامشیشهای به جای آن ساخته شده است. این ساختمان متعلق به بانک ملی ایران است. تازگیها در پی بازسازی بناهای این میدان در جلوی ساختمان نوین بانک، سازهای نمایشی شبیه سازههای قرینهای که در طرفین دیگر وجود دارند ساخته شدهاست تا تمامیت فضای معماری میدان تا حدی بازگردد .
در طی بازسازی این میدان تاریخی، تمام خیابانهایی که به میدان وارد میشدهاند، سنگفرش شده و گذر خودروها از آن ممنوع گردیده است و عبور و مرور خودروها تنها از طریق زیرگذر شمال به جنوب آن که خیابان حافظ را به خیابان وحدت اسلامی متصل میکند، انجام میگیرد. میدان حسنآباد امروزه با یک ایستگاه مترو با بقیه نقاط شهر ارتباط دارد.
خانه امام جمعه تهران
در محدوده بافت قدیم شهر تهران،در خیابان «ناصرخسرو» خانه معروف امام جمعه واقع است. همان گونه که از نام بنا برمی آید، این خانه متعلق به یکی از امام جمعه های تهران در دوره قاجار است و احتمالاً ساخت آن را می توان به اواسط دوران سلطنت ناصرالدین شاه یعنی سال های 1280 تا 1300 هـ . ق نسبت داد.
زندان هارون
زندان هارون یکی از آثار تاریخی استان تهران است که در روستایی به همین نام در 13 کیلومتری شرق تهران و 10 کیلومتری جاده تهران- خراسان در دامنه کوه مسگرآباد قرار دارد.
زندان هارون متعلق به دوره آل بویه (قرن چهارم هجری قمری) بوده و بنایی است به شکل مکعب مستطیل به طول 330 سانتیمتر با ارتفاع 9 متر که در دو طبقه ساخته شده است. این بنا از سنگهای آتشفشانی با ملاط گچ ساخته شده است.
این بنا همانطور که از نام آن برمیآید، در دوران آلبویه به عنوان زندان انفرادی مورد استفاده بوده و به اعتقاد آندره گدار (معمار فرانسوی)، در زمان سلجوقیان به عنوان یکی از استحکامات نظامی، کاربرد داشته است. بنابه نظر مهدی بازرگان، این بنا زندان نبوده بلکه معبد و آتشکده بوده است.
مسجد و مدرسه حکیم باشی (آقا محمود)
بنای این مسجد – مدرسه را به میرزا احمد حکیم باشی نسبت داده اند که گویا در دوره فتحعلی شاه زندگی می کرد. در جبهه قبله، گنبد خانه و ایوانی وجود دارد که شاخص ترین عناصر مسجد به شمار می آید و شبستانی کم عمق و طویل در جبهه مقابل آن ساخته اند. در دو جبهه دیگر، هشت حجره رو به روی یکدیگر قرار دارد. وسط هر یک از دو جبهه، ایوانی وجود دارد. به این ترتیب این بنا دارای سه ایوان است. دو سوی گنبدخانه، به دو ورودی مجهز است که هر کدام متشکل از پیش طاق، هشتی و دالانی است و مستقیماً به حیاط ختم می شود.
مسجد و مدرسه حکیم باشی یا آقا محمود از اماکن مذهبی و تاریخی منطقه ١٣ شهر تهران است. وقف مسجد و مدرسه حکیم باشی و آقا محمود را به میرزا احمد حکیم باشی نسبت داده اند که در دوره فتحعلی شاه در قرن ١٣ هجری شمسی زندگی می کرد.
بر ایوان جنوبی مدرسه تاریخ ١٢٣٤ و در کتیبه وقف نامه واقع در سر در مدرسه تاریخ ١٢٥٧ قید شده است. این بنا به مسجد آقا محمود نیز شهرت دارد در جبهه قبله گنبدخانه و ایوانی وجود دارد که شاخص ترین عناصر به شمار می آید. شبستانی کم عمق و طویل در جبهه مقابل آن ساخته در دو جبهه دیگر هشت حجره به روی یکدیگر قرار دارد. وسط هر یک از دو جبهه ایوانی وجود دارد این بنا شامل سه ایوان است. دو سوی گنبد خانه به دو ورودی مجهز است که هر کدام متشکل از پیش طاق هشتی و دالانی است مستقیم به حیاط ختم می شود. گفتنی است برای بازدید از مسجد و مدرسه حکیم باشی یا آقا محمود می توانید پامنار ابتدای کوچه مروی قبل از حاجیان پلاک ١٨٠ مراجعه کنید.
مسجد خان مروی
مسجد و مدرسهی خان مروی از اماکن مذهبی و تاریخی منطقه ١٢ شهر تهران است. مسجد و مدرسه خان مروی را حاج محمدحسین خان ملقب به فخرالدوله ملقب به فخرالدوله والی مرو در زمان سلطنت فتحعلی شاده بنا کردم به همین دلیل این مدرسه را خان مروی نامیدهاند. این مدرسه به نام فخریه نیز مشهور است. این مجموعه شامل مسجد با صحن بزرگ، حجرهها و طاقنماهای اطراف صحن است. در سمت شمال صحن، ایوان بزرگ و مدرسه قرار دارد. بنا دارای تزئینات کاشیکاری و کتیبههایی حاوی اشعال عالمانه است. نام فتحعلی شاه و فخرالدوله در این کتیبه آمده است. تاریخ بنا در کتیبه، سال ١٢٣١ هجری قمری را نشان میدهد. فخرالدوله حاکم مرو در سال ١٢٤٠ هجری قمری در تهران مدرسهای ساخت و برای اداره آن موقوفات بسیاری را وقف کرد و چون به خان مروی معروف بود این مدرسه نیز به مدرسه مروی شهرت یافت.
فخرالدوله کتابخانهای برای مدرسه فراهم آورده که هماکنون نیز پابرجاست و بیش از ٢ هزار جلد کتاب خطی دارد. در میان کتابهای کتابخانه مدرسه خان مروی نسخههای نفیس و نادر بسیار از جمله نسخهای از خمسه نظامی که مجالسی از نقاشی اثر قلم استاد کمالادین بهزاد وجود دارد و از نفاسیل جهان به شمار میرود. گفتنی است؛ برای بازدید از مسجد و مدرسه خان مروی میتوانید به خیابان ناصر خسرو کوچه مروی مراجعه کنید.
مسجد و مدرسه مُعیـِر الممالک
دوستعلی خان نظام الدوله معرالممالک از رجال دوره قاجار این مسجد – مدرسه را احداث نمود. تاریخ احداث و وقف بنا را پیش از سال 1290 هـ . ق برآورد کرده اند. این بنا در خیابان خیام کوچه معیر قرار دارد. گنبدخانه و ایوانی بزرگ در جبهه قبله این مجموعه دیده می شود و در جبهه مقابل آن، شبستانی کم عمق و طویل قرار دارد که در سال های اخیر شکل جدیدی یافته است. در دو جبهه دیگر و مقابل هم، شماری حجره وجود دارد و در جلو آنها، رواقی طراحی و ساخته شده است. فضاهای ساخته شده در جبهه قبله، نسبت به سه جبهه دیگر ارتفاع بیشتری دارد. گنبدخانه، فاقد پوشش تزیینی است و مناره های دو سوی ایوان نیز پیش از آن که بنایشان به اتمام برسد به حال خود رها شده اند. این بنا دارای دو ورودی است.
باغ فردوس تهران
باغ و عمارت ییلاقی فردوس در اراضی محمدیه با دو عمارت در شمال و جنوب به دستور محمد شاه قاجار (1264-1250) ساخته شد که عمارت شمالی به کلی ویران و عمارت جنوبی فعلا پا برجاست.
این باغ به شماره 1876 مورخ 11/5/76 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. تاربخ بنای باغ فردوس به دوران محمدشاه که سومین پادشاه قاجار بود میرسد. پایه این باغ و عمارت ییلاقی را حاجی میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه ریخته است.
عمارت باغ فردوس در قسمت شمالی باغ ساخته شده است و از ابتدا به صورت کاخ و محل اقامت اعیان، تزئین شده است. مساحت باغ20 هزار متر مربع و طولش در حدود 280 متر و مساحت عمارت 1000 متر مربع، شامل سه طبقه و نیم، به عرض 26 متر و به طول تقریبا 34 متر است. شیب زمین آن از شمال غربی به جنوب شرقی است و تندی این شیب به حدی است که کف طبقه اول بنا با قسمت جنوبی باغ و سقف آن با قسمت شمالی باغ هم سطح است.
بعد از فوت محمدشاه در سال 1264 هـ . ق، ناصرالدینشاه اراضی اطراف این باغ را از مالکان خرید و به باغ افزود و پس از اینکه دختر خود را به معیرالممالک، پسر نظامالممالک، داد این باغ را به عنوان هدیه ازدواج به او بخشید و از او خواست ساختمان عمارت جنوبی را تمام کند. معیرالممالک که خود معمار بود پس از خرج مبالغی هنگفت ساختمان را به اتمام رساند و مراسم عروسی را در همین باغ برگزار کرد.
پس از فوت نظامالدوله، این باغ و ساختمان به پسرش دوستعلی خان معیرالممالک، رسید. دوستعلی خان به باغ و ساختمان آن اهمیتی نمیداد و هر وقت به ییلاق میآمد، نزدیک مظهر قنات زیر چنارها برای خود خیمه و خرگاهی بر پا میکرد. در نتیجه به دلیل عدم مراقبت و رسیدگی این ساختمان رو به خرابی گذاشت. او سنگهای مرمر بنا را از جا کند و در نمای عمارت امیریه (مدرسه نظام فعلی) به کار برد.
حاجی میرزا حسین پسر حاجی میرزا خلیل، تاجر شیرازی که در سرای امیر حجره داشت باغ فردوس را از دوستعلی خان معیرالممالک خرید و دست به تعمیرات آن زد. پس از او میرزا حسین تهرانی در سال 1308 هـ . ق مالک باغ شد. در حدود سال 1318 هـ . ق در زمان مظفرالدینشاه، میرزا اسماعیل خان امینالملک، برادر امینالسلطان اتابک، آنجا را خریداری کرد. در حدود سال 1329هـ . ق برای سومین بار این باغ رو به خرابی گذاشت. محمد ولیخان سپهسالار تنکابنی (خلعتبری) آن را از ورّاث امینالملک به مبلغ 18هزار تومان خرید.
تجارتخانه طومانیانس که از محمد ولیخان سپهسالار مبلغی طلبکار بود برای وصول طلب خود به عدلیه مراجعه کرد. مراجع امر هم پس از رسیدگی، باغ و عمارت را در مقابل طلب به طومانیانس دادند. پس از چندی دولت وقت در مقابل وجهی که از طومانیانس طلبکار بود باغ را ضبط کرد و اراضی آن را متری 2 تومان و 3 تومان به کارمندان وزارتخانهها فروخت که قیمت آن را پنج ساله به اقساط بپردازند. قسمتی که باغ فردوس کنونی است در سال 1316 هـ .ش. به دستور علی اصغر حکمت، وزیر معارف، خریداری شد و عمارت آن مرمت گردید و دبیرستان شاپور تجریش در آنجا دایر شد.
در دوران پهلوی دوم، این بنا به دفتر برنامهریزی جشنهای ۲۵۰۰ ساله اختصاص یافت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی در اختیار صدا و سیما و بعد از آن زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مرکز اسلامی آموزش فیلمسازی تبدیل و سپس با هماهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بنیاد سینمایی فارابی، سازمان میراث فرهنگی کشور و شهرداری تهران برای محل دائمی «موزه سینما» در نظر گرفته شد و موزه سینما در ۲۸ شهریور ۱۳۸۱ با حضور رئیسجمهور وقت، رسماً افتتاح شد.
برج نقارهخانه
برج نقارهخانه یکی از آثار تاریخی استان تهران است که در قسمت شمالی منطقه امینآباد شهرری بر بالای کوه نقارهخانه یا کوه طبرک قرار دارد.
بنابر مطالب مندرج در برخی منابع، این برج آجری که ارتفاع آن به 3 متر میرسد، در حدود 1000 سال پیش به دست شخصی به نام «بزرگ امید» (از شهریاران سلجوقی) ساخته شد که بعدها آرامگاه وی گشت.
برج نقارهخانه دارای ساختاری متشکل از لاشه سنگ و گچ است و نمای آن تزئینات آجرکاری به همراه قوسهای جناغی تزئینی دارد.
بر اساس آنچه که در کتاب سیاستنامه خواجه نظامالملک درج شده است، این برج در روزگار فخرالدوله (آل بویه) و با گنبد دوپوش، به پیروی از شیوه معماری اِستودان (استخواندان)های دوره ساسانی بنا شده است.
به این برج، «برج یزید» نیز میگویند.