کاخ گلستان با قدمتی بالغ بر ۴۴۰ سال یکی از منحصر به فردترین مجموعههای تاریخی ایران میباشد. اطلاق نام گلستان به این مجموعه ریشه در بنیان تالاری بنام «گلستان» که از بناهای عهد آقا محمد خان قاجار بوده و در سال ۱۲۱۶ ه.ق و در عهد فتحعلی شاه قاجار به پایان میرسد دارد.
کاخ گلستان از عهد صفویه تا دوران معاصر دستخوش تغییراتی گردیدهاست. هر چند که بنیان کاخ گلستان به دوران شاه عباس صفوی و به سال ۹۹۸ ه.ق و با احداث چهار باغی در داخل حصار شاه طهماسب و بعدها و در زمان شاه سلیمان صفوی (۱۱۰۹ – ۱۰۷۸ ه. ق) با ساخت دیوان خانهای در همان محدوده چنارستان شاه عباسی شکل میگیرد ولی امروزه از آن بنیانها اثری در میان نیست؛ و داشتههای موجود کاخ گلستان از لحاظ دیرینگی محدود به بخشی از آثار و ابنیه از دوران زندیه بوده و فراتر از آن نمیرود.
کاخ گلستان در دوم تیرماه ۱۳۹۲ خورشیدی و در سی و هفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در پنوم پن، پایتخت کامبوج به عنوان میراث بشری از جانب یونسکو به ثبت رسید.
پیشینه تاریخچه کاخ گلستان
اگر چه تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی (۹۸۸ ه. ق) برمیگردد و بخشی از سفرنامه پیترو دلاواله (در سال ۱۰۲۸ ه.ق / سر آغازی بر ارگ سلطنتی) که به توصیف شهر تهران با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده بوده میپردازد خود موید این نکته است؛ ولی میتوان شروع محوطهای که در حال حاضر به نام کاخ گلستان باز میشناسیم را در روزگار کریمخان زند و میان سالهای ۱۱۷۳ تا ۱۱۸۰ ه.ق و با ساخت دیوانخانهای در آن جستجو نمود.
اهمیت واقعی ارگ در دوران آقا محمدخان قاجار رنگ جدی تری بخود گرفت. وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان (۱۱۹۳ ه. ق) از بحران داخلی ایران استفاده نموده، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آنان بود به دامنههای جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که بهتدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند. (هر چند که لرد کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران، دربارهٔ انتخاب تهران به پایتختی توسط آقا محمد خان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیکی به املاک و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیکی به روسها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل این انتخاب میشمارد) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان ۱۲۰۹ ه.ق به تهران برگشته و در نوروز ۱۲۱۰ ه.ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری میکند. این حرکت آقا محمد خان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر (۲۴ ربیعالاول ۱۲۱۲ ه.ق / ۱۷۹۷ میلادی در آستانه قرن ۱۹ و همزمان با ناپلئون) و هم بواسطه خیالات شکوهمند این پادشاه کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.
در عهد ناصرالدین شاه قاجار (تاجگذاری جمعه ۲۱ ذی القعده ۱۲۶۴ ه.ق / کاخ گلستان) کاخ گلستان بواسطه مدت حکومت وی (نزدیک به ۴۹ سال) و دیدار او به عنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سالهای ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ ه.ق دستخوش تغییرات اساسی و متأثر از اروپا گردید.
اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه (مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار) تا انقراض این سلسله (ربیعالثانی ۱۳۴۴ ه.ق / ۹ آبان ماه ۱۳۰۴ ه. ش) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری تغییرات خاصی را به خود ندید ولی تاریخ آن با شماری از رخدادهای عمده سیاسی مانند انقلاب مشروطه و پیامدهای آن توأم و عجین گردید.
ارگ سلطنتی در سالهای بعد از انقراض سلسله قاجار و به روی کار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول (۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ ه. ش) و پهلوی دوم (۴ آبان ۱۳۴۶ ه. ش) و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بودهاست که ما آنها را ناروا و نا بجا میدانیم.
کاخ گلستان در حال حاضر با وسعتی برابر با ۴/۵ هکتار (یک دهم وسعت اولیه) در بخشی از شهر تهران به صورتی عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شدهاست و اطراف آن مملو از ساخت و سازهای جدید و بیهویت با عملکردهای ناهمگن با اوست.
کاخ گلستان کجاست؟
بخش های مختلف کاخ گلستان تهران دارای تنوع زیادی است که قسمتی در گذشته وجود داشته است و قسمت دیگر در حال حاضر پابرجاست. بخش موجود در گذشته شامل عمارت اندرونی، تالار خاقان مغفور، خوابگاه ناصری، تکیه دولت، عمارت خروجی، عمارت صندوقخانه و رختدار خانه سلطنتی می شده است.
شمس العماره، تالار سلام، ایوان تخت مرمر، کاخ ابیض، تالار آینه، تخت مرم، حوضخانه، خلوت کریمخانی، عمارت بادگیر، تالار الماس، تالار برلیان، حوض خانه عمارت بادگیر و تالار عاج جزو بناهای جدید و حاضر مجموعه کاخ گلستان هستند.
کاخ گلستان تهران با در اختیار داشتن نقاشی، آینه کاری، کاشی کاری و گچ بری، منبت کاری و پنجره های مشبک مظهر زیباترین هنرهای ایرانی است. در جای جای کاخ هنر دوران مختلف و متفاوت را می توانید مشاهده کنید، دوران صفوی، دوران افشار، دوران زند، دوران قاجار، دوران پهلوی و …، این بنای تاریخی بیش از 5 سلسله ی شاهنشاهی را به خود دیده است.
یکی از تالارهای کاخ گلستان در تهران، تالار سلام یا تالار استقبال نام دارد. جایی که پادشاهان در آن جا به استقبال از مهمانان خارجی و عالی رتبه ای که به ایران سفر می کردند می رفتند. این تالار به جهت آینه کاری ها و گچبری های ظریف کاری و نفیسش معروف است. سقف و دیوارهای این تالار با گچبری های مجلل پوشیده شده اند و کف زمین موزائیک است.
ارتفاع سقف تالار سلام 30 متر است. کل این سازه به عنوان یکی از مرتفع ترین ساختمان های زمان خودش به حساب می آمد. تالار سلام با برگزاری مراسم استقبال ویژه در حضور پادشاه در نظر گرفته شده بود. در زمان حکومت ناصرالدین شاه از این تالار برای نمایش نقاشی های ایرانی و اروپایی در کنار هدیه هایی که به درباریان پیشکش شده بود استفاده می شد.
عمارت شاه نشین به لحاظ ظرافت و نقش و نگار زیباترین عمارت مجموعه کاخ گلستان تهران است. آینه کاری، گچ بری، نقاشی، خاتم کاری، معرق و هزاران هنری را که ایرانی در آن سرآمد است در این تالار به وضوح می توان مشاهده کرد که هرکدام از این هنرها در این عمارت به حد کمال رسیده است. چلچراغ هایی به سقف آویزان است که زیبایی بنا را دو چندان کرده و همچون ستاره هایی در شب سوسو می زند. در حواشی و حدفاصل سقف و دیوارهای بنا، تابلوهایی نقاشی شده که بیشتر چشم اندازهای طبیعی است که با ظرافت خاصی بر روی آینه کاری ها ترسیم شده است.
پلان کاخ گلستان اصلی این عمارت به صورت بعلاوه بوده و این تالار با ارسی بسیار وسیع و زیبا به همراه تزئینات آینه کاری و گچ بری آراسته شده است. در نقش هایی که روی آینه کاری های سقف جا خشک کرده اند بیشتر مناظر و دورنماهایی را می بینیم که نشان کمتری از آن را می توان در فرهنگ گذشته ایرانی مشاهده کرد و بیشتر به خوش گذرانی و هوس رانی شاهان قجر طعنه می زند. تالار شاه نشین عمارت بادگیر که در واقع بخش اصلی عمارت است با نور و سیم تزئین شده است.
دو ستون گچ بری مارپیچ که با ظرافت نقاشی شده، شاید کمتر ستونی را بتوان دید که این چنین رنگارنگ و مارپیچ سمت آسمان می رود. سبک ستون های این عمارت بیشتر به سبک دوره زندیه شباهت دارد. کفپوش معرق هفت رنگ با طرح بته جقه و زرد و دیوارها و سقف آیینه کاری و نقاشی شده تزئینات دیگر این تالار هستند. بین بیرونی و اندرونی این بنا نیز چون دیگر بناهای کاخ گلستان تهران، ارسی های عالی با گره چینی و تزئینات شیشه و آینه قرار گرفته اند که شیشه های رنگی دست ساز شیشه گران چیره دست ایرانی و آینه های مصقل در کنار گره چینی ظریف خطاطان و نجاران اوج هنر و ظرافت ایرانی را به رخ می کشد.
پادشاهان قاجار معمولاً اگر در ایام تابستان در تهران بودند و به ییلاق نمی رفتند از این حوض خانه استفاده می کردند و تاجگذاری مظفرالدین شاه قاجار در سال 1313 هجری قمری نیز که مصادف با تابستان و گرمای شدید تهران بود در تالار همین عمارت بر روی تخت طاووس برگزار گردید.
روی گنبد طلایی رنگ این مجموعه برج بادگیری با حاشیه های سبز، زرد و آبی وجود دارد. بادگیرها برای هدایت باد خنک به داخل ساختمان طراحی و ساخته شده اند. در زمان حکومت قاجاریه کاخ گلستان، مرکز هنر و معماری ایرانی به حساب می آمد.
این مجموعه شامل قسمت های گوناگونی از جمله کاخ ها، موزه های کاخ گلستان و تالارهای مختلف می باشد و حالا کاخ گلستان تهران یک جاذبه گردشگری برای علاقه مندان به هنر و تاریخ ایران است.
یکی از مرتفع ترین بناهای کاخ گلستان تهران، عمارت شمس العماره می باشد. که ناصرالدین شاه قاجار به دلیل علاقه به بناهای کشورهای غربی آن را ساخت.
کاخ گلستان در سال 2013 میلادی به ثبت میراث جهانی یونسکو رسید.