عمارت مفخم شاخص‌ترین اثر دوره قاجاریه

مجموعه مفخم یا دارالحکومه مفخم بزرگترین و شاخص‌ترین اثر دوره قاجاریه استان خراسان شمالی در شهر بجنورد است.در این مجموعه چند اثر مهم وجود دارد که شامل عمارت مفخم، آیینه خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سر در باغ بزرگی می‌شود که دیدنش برای هر بیننده‌ای به راستی که تماشایی است.

فهرست نمایش

ساخت عمارت مفخم

بنای عمارت با شکوه مفخم در دهه ۱۲۵۰ خورشیدی هم زمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به فرمان یار محمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ایلخان طایفه کرد شادلو وحاکم منطقه شمال خراسان واسترآباد (گرگان کنونی) با زحمات فراوان ساخته شد ومحل سکونت سردار مفخم وخانواده اش وپذیرایی از مهمانان دولتی ورجال سیاسی بوده است. پس از آن در دوران قاجار مراسم تشریفاتی نظامی در آن برگزار می شد و مشکلات و مسائل سیاسیی ایل هایی که تحت حکومت او بودند در این مکان مورد بررسی قرار می گرفت.

گفته می شود که نقشه عمارت مفخم توسط میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) کشیده شده است او از اولین معماران ایرانی بود که تحصیلات خود را در فرنگ گذرانده بود، در واقع می توان گفت که او اولیم مهندس معمار ایران است. او پس از تحصیل در مکتب به مدرسه دارالفنون رفت و سپس به پاریس اعزام شد. از جمله آثار معماری مشهور وی می ‌توان به ساختمان‌ های مسجد سپهسالار (شهید مطهری فعلی)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه ‌کشی آنها را شخصا انجام داده و در اتمام آن ‌ها نظارت نموده‌ است.

بنای عمارت در دو طبقه و به ابعاد تقریبی 50 در 23 متر و به ارتفاع حدود 9 متر ساخته شده و در مجموع 34 اتاق و دو تالار بزرگ دارد كه زمانی با آیینه‌كاری، كاشی كاری و گچبری تزیین شده بود.
كلنل ادوارد ییت انگلیسی كه حدود یك قرن پیش در این بنا با سردار مفخم دیدار داشته در توصیف یكی از اتاق های آن می‌نویسد: دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدان ها و آیینه‌های زیبا پوشیده شده و كف آن نیز با قالی های قالب دوزی شده ابریشمی فرش شده بود، در پشت این اتاق نارنجستانی بود كه سقف آن با ورق آهنی پوشیده شده بود و بر روی دیوارها نیز پوست پلنگ، ببر، خرس و پوست دو گربه وحشی و چند حیوان دیگر كه در جنگل های شمال این ناحیه یافت می‌شود آویزان كرده بودند.
این بنا اتاق های متعددی دارد كه با 21 در چوبی به ایوان ها گشوده می‌شوند و در طبقات آن جابه‌جا گچبری های زیبا به چشم می‌خورد.

ویژگی های بنا

عمارت مفخم در هر طبقه دو ایوان، یكی در ضلع شمالی و یكی در ضلع جنوبی دارد كه در جلوی هر یك ردیفی از ستون ها برای نگهداری سقف ایجاد شده و پنجره، در اتاق های بنا به این ایوان‌ها باز می‌شود، در ضلع های شرقی و غربی عمارت نیز فقط دو در ورودی وجود دارد كه با پله به طبقه فوقانی راه پیدا می‌كند.
ایوان های طبقه اول 38 متر طول و 3/14 مترعرض دارند و در جلوی هر یك 9 ستون سطبر هشت ضلعی و دو نیم ستون آجری با نمای ساده، بار سقف و طبقه فوقانی را به دوش می‌كشند، در عوض ستون های طبقه فوقانی استوانه‌ای هستند و به ویژه در ایوان جنوبی تمام بدنه آنها با انواع كاشی تزیین شده است.
پس از سقوط سلسله قاجار بخش اعظم املاك خانواده شادلو از جمله ساختمان عمارت كه در آن زمان محل سكونت سردار معزز نوه سردار مفخم بود به تصرف رضاشاه درآمد و سرهنگ رخشا فرماندار و رئیس كل املاك پهلوی بجنورد در آن اقامت گزید، در سال نیز در طبقه فوقانی بنا آتش‌سوزی رخ داد و سقف عمارت كه با تیر ارس و پوشش سفالی ساخته شده بود نابود شد و سقف شیروانی كنونی با پوشش ورق گالوانیزه ایجاد شد.
در دهه 1320 بنای عمارت از سوی ورثه سردار مفخم به عنوان بیمارستان به اداره بهداری واگذار شد، در شهریور ماه 1370این عمارت در اختیار اداره وقت میراث فرهنگی بجنورد قرار گرفت كه پس از انجام تعمیرات و تغییرات جزیی طی چند سال آینده به موزه مردم شناسی شهرستان بجنورد تبدیل می‌شود.
بیشتر تزیینات عمارت مفخم در نمای جنوبی بنا تمركز یافته و شامل انواع كاشی كاری است، سرتاسر نمای ضلع جنوبی، از بالای ستون های هشت ضلعی ایوان طبقه پایین تا زیر سقف طبقه دوم و حتی ساقه‌های ستون های ایوان فوقانی با كاشی‌كاری های معرق، معقلی و كاشی های هفت رنگ و ابعاد خشتی تزیین شده است. مصالح به‌کار رفته در بنا شامل آجر با ملات گچ است.

جالب است كه نقوش به كار رفته در كاشی های هر ستون، لچكی‌ها و قاب های روی هر چشمه طاق در طبقه فوقانی طرحی نو را عرضه می‌كند و از تكرار نقوش و طرح ها پرهیز شده تا نمایی الوان و متنوع ایجاد شود، دو ستونی كه پایه‌های چشمه طاق مركزی بر آنها استوار است با كاشی های معرق تزیین شده ولی ستون‌ها و نیم ستون‌های طرفین آن كاشی كاری معقلی دارند.
چشم‌نوازترین تزیینات، در لچكی‌های چشمه طاق بزرگ مركزی، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضای مثلثی‌شكل افریز مركزی دیده می‌شود، در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچك ها ایجاد شده كه به نوعی تداعی‌كننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طرفین مغاره‌های بزرگ طاق بستان است كه در عین حال از تاثیرگیری از شمایل‌نگاری هنر اروپایی بركنار نمانده است، بر بالای این طاق و در وسط سنتوری مثلثی شكل مركزی نقش شیر و خورشید به رنگ زرد بر كاشی های هفت رنگ تصویر شده است.