شهر زير زمينی زلف آباد واقع در پنج كيلومتری شمال شرقی شهر فرمهين، نمونه ای كامل و كم نظير از محوطه های تاريخی با داشته های فرهنگی غنی و روايتهای ناگفته از سرزمين تاريخی و ديرپای شهرستان فراهان و استان مركزی است.
محوطه تاريخی شهر زيرزمينی زلف آباد يكی از نگينهای ارزشمند داشته های فرهنگی و باستانی شهرستان فراهان است كه قدمت آن به دوره ايلخانيان باز می گردد و با هويدا شدن از دل خاك، بخشهای مهمی از اصالت فرهنگی، رفتارها و منش انسانی و رويدادها و حوادث دوران خود را بی پرده عيان كرده است.
بر اساس آنچه در \’ ناسخ التواريخ\’ و \’ روضه الصفا \’ آمده، شهر زيرزمينی زلف آباد، در قرن ششم تا نهم هجری قمری، شهری آباد و بزرگ بوده كه در شاهراه تجارت قم، تهران و اصفهان واقع شده بوده ولی در خصوص مدفون شدن آن در زير خاك روايات متفاوتی وجود دارد.
در برخی از مستندات تاريخی علت تخريب شهر زلف آباد به دوره قاجار نسبت داده شده و علت آن را شورش مردم عليه حاكمان وقت مطرح كرده اند و در منابع ديگر تاريخی وقوع زلزله ای شديد عامل دفن اين شهر در دل خاك عنوان شده است.
محوطه تاريخی زلف آباد كه در ميان اهالی فراهان به خرابه های شهر زيرزينی شهرت دارد ، عرصه ای به وسعت 110 هكتار را شامل مي شود كه در دو طرف جاده آسفالته فرمهين به آشتيان و تفرش قرار گرفته و به شكل دو بخش مجزای كاوش باستان شناسی خودنمايی می كند.
بخش های عظيمی از اين محوطه تاريخی مهم به صورت برآمدگی و تلهايی در ميانه دشت فراهان و در كنار امامزاده احمد ابن علی (ع) كه يادمانی تاريخی از دوره ايلخانی است و به عنوان يكی از كانونهای زيارتگاهی پرجاذبه فراهان است واقع شده است.
در آثار تاريخی به جای مانده شهر زير زمينی زلف آباد كه با نام \’دلف آباد\’ نيز ناميده شده به عنوان يكی از سكونتگاه های پرجمعيت دشت فراهان مطرح شده كه بنای آن به \’ابودلف عجلی\’ بانی شهر كرج نسبت داده شده است.
در كاوش های باستانی از اين شهر زيرزمينی در سال 88 آثاری به دست آمده كه ثابت می كند اين منطقه پيش از ابودلف ها نيز منطقه مهمی بوده و مردمان صنعتگر متمدنی در آن سكونت داشته اند.
مطالعات اوليه در قالب گمانه زنی ها حاكی از آن است كه شهر زيرزمينی زلف آباد در سده های هفتم و هشتم هجری قمری آباد و پر رونق بوده و در دوره تيموری و صفوی و سپس قاجار روند زوال را گذرانده است.
در دوران قاجار پس از احداث شهر سلطان آباد (اراك فعلی) به دست يوسف خان گرجی در سال 1230 هجری قمری و استقرار قوای دولتی در آن، اهالی زلف آباد كه شامل فراهان، مجدآباد كهنه، مجدآباد نو، اسلام آباد و شاه آباد بودند عليه حكومت مركزی شورش می كنند و قيام آنها با سركوب دولت مركزی و به آب بسته شدن شهر زلف آباد ختم می شود.
در فصل نخست كاوش های باستان شناسی اين محوطه تاريخی در سطح 700 متر مربع ، بخشهای مهمی از ساختارهای مسكونی و عمومی از جمله بقايای يك حمام عمومی هويدا شد كه حكايت از اصول شهرسازی داشت.
آن مطالعات باستان شناسی نشان داد كه زلف آباد در زمان خود شهری پررونق با مردمانی شيعه مذهب و زيستی مبتنی بر بهره وری از كشاورزی ، دامداری و توليد بوده و ساكنان آن روشهای مبادلات فرهنگی و تجاری گسترده ای داشته اند.
يافته های باستان شناسی اين شهر زيرزمينی نشان داد كه نظام ارتباطات اجتماعی خاص و طبقه بندي مشاغل در اين شهر حاكم بوده و از ساختارهای عمومی در اراتباط با مذهب، زندگی روزمره و محله ها به خوبی چندگانگی طبقات اجتماعی قابل تشخيص است.
مرحله دوم كاوش باستان شناسی محوطه تاريخی زلف آباد فراهان سال 89 انجام شد كه با هدف كشف ابعاد ناشناخته اين محوطه و بررسی تخمين شرايط و روند ايجاد آن، كالبدشناسی شهری از منظر بافت مسكونی، خدمات عمومی ، مشاغل و تجارت، زيست فرهنگی و اقتصادی و ترسيم الگوی ارتباط فرهنگی صورت گرفته و نتايج آن قرار است به زودی در قالب سايت موزه در كنار اين اثر باستانی به معرض ديد عموم گذاشته شود.
اين اثر که از جاذبه های تاريخی فرمهین می باشد،با جلوه های خاص آماده پذيرش گردشگران، محققان و علاقه مندان به موضوعات تاريخی و مردم شناسی است.
