شهرستان خُنداب یکی از شهرستان‌های تازه‌تأسیس در استان مرکزی ایران است. زبان رایج در خنداب ترکی محلی است. این شهرستان دارای دو شهر به نام‌های خنداب و جاورسیان و دو بخش به نام‌های قره‌چای و مرکزی، پنج دهستان به نام‌های اناج، سنگ سفید، جاورسیان، خنداب و دهچال است.شغل اصلی ساکنان این منطقه کشاورزی و باغداری می‌باشد.
کارخانه تولید آب سنگین خنداب در ۵ کیلومتری این شهرستان واقع شده‌است. در گذشته‌ای نچندان دور یک رودخانه به نام قره چای از میان این شهر عبور می‌کرده که به دلیل استفاده‌های بیش از حد روستاییان و آب سنگین، سطح آب زیر زمینی کاهش یافته و به یک رودخانه فصلی تبدیل شده‌است.
پیشینه شهر خنداب
با توجه به محیط مناسب جغرافیایی در این منطقه ولی حداقل از دوره‌های آغاز اسلامی تاکنون در این محدوده شهر مهمی شکل نگرفته است که بیانگر شرایط نامناسب امنیتی در این محدوده بوده است.
وجود دالان طبیعی دشت شراء شرایطی را به وجود آورده است، وجود گروه‌های لر، ترک، فارس در محدوده خنداب مبین مسیر حرکت اقوام و سکونت‌گزینی آنان در این محدوده است.
وجود قلعه و حصار در این منطقه نشانگر وجود نوع زندگی مبتنی بر غارت و دفاع بوده و وجود امامزاده در خنداب و همچنین نوشته دانشمند عالی‌قدر مرحوم ابراهیم دهگان سند تاریخی مستند و گواه روشن بر قدمت تاریخی خنداب است.
مهمترین محصول این منطقه انگور می‌باشد که به صورت کشمش فراوری شده و به کشورهای دیگر صادر می‌شود. باغات سیب و گوجه و هلو از دیگر محصولات این منطقه است. همچنین لوبیا، گندم و یونجه کشت می‌شود. دراین منطقه اکثر باغداران انگور محصولات خود را به صورت تیزاب کشمش می‌کنند و به کارخانه‌های غربال گری و تولید کشمش جهت صادرات به کشورهای دیگر می‌فرستند.
درگذشته نچندان دور مردم این منطقه معمولاً به صورت خود کفا امرار معاش می‌کردند از کشت تمام محصولات صیفی جات، غلات و گندم تا پخت نان و پرورش حیوانات خانگی برای استفاده از لبنیات و گوشت و پشم در گذشته زنان علاوه بر خانه دارو نگهداری حیوانات خانگی به بافتن فرش دستی نیز علاقه می‌ورزیدند اما با گذشت زمان، صنعتی شدن، و ارتقا این بخش به شهرستان فقط در بعضی از مناطق کوچک این شهرستان می‌توان بافت قبلی و زندگی روستایی را مشاهده کرد. این شهرستان هم‌اکنون دارای مراکز عالی و دانشگاهی معتبر نیز می‌باشد.
وجه تسمیه خنداب
براساس لغت‌نامه دهخدا، خنداب در اصل کندآب بوده است، به نحوی که جریان رودخانه در این روستا کند می شده و اصل لغت کند بوده که به خنداب تبدیل شده است، عامل دیگر برای نام‌گذاری خنداب وجود رودخانه قره‌چای است که در گویش محلی خنداب به معنی قندآب یا آب شیرین بوده است.
صنایع دستی خنداب
صنایع دستی شهرستان خنداب شامل صنایع دستی چوبی (معرق، منبت، محرق)، بافت‌های داری و زیراندازها (گلیم گل برجسته و فرش) می‌شود.
جاذبه‌های طبیعی شهرستان خنداب
حمام مصطفوی
حمام مصطفوی مربوط به دوره پهلوی اول است و در شهرستان اراک، بخش خنداب، شهر خنداب، محله حصار، خیابان شهید رجایی واقع شده است. حمام مصطفوی توسط سید حاج آقا علی مصطفوی فرزند حاج آقا محمد مصطفوی به میراث فرهنگی اهدا شد. حمام تاریخی «مصطفوی» با قدمتی ۲۰۰ ساله، یکی از جاذبه‌های گردشگری شهرستان خنداب می باشد.
گرمابه یا حمام عمومی از جمله مکان‌هایی حائز اهمیت در نزد ایرانیان بوده است و این دلیلی بر اهمیت نظافت روح و جسم در تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می‌رود.
در طراحی ساختمان حمام‌ها با ایجاد راهرویی پیچ‌درپیچ در حدفاصل دهلیز و ورودی حمام با تعدیل تفاوت دمای سرد بیرون و دمای گرم داخل، مانع از سرماخوردن مراجعان می‌شدند.سری به حمام «مصطفوی»، حمام تاریخی شهرستان خنداب زدیم، حمامی که در محله «حصار» شهر خنداب واقع شده و ویژگی حمام در معماری این مجموعه است. بدنه این اثر تاریخی با وسعت ۲۵۰ متر از آهک یا همان ملات ساروج ساخته شده است.
سقف اتاق‌های حمام، گنبدی شکل و دارای نورگیر است که به وسیله دریچه‌ای بسته می شود در ساخت این حمام به دلیل مقاومت آجر و سنگ از این مصالح استفاده شده است. این حمام تاریخی تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مورد استفاده عموم مردم شهرستان خنداب بوده است، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به کمک خیران و جهاد سازندگی حمام جدیدی ساخته شد و حمام مصطفوی تا سال ۱۳۸۷ که به ثبت ملی رسید، متروکه می‌ماند.
حمام تاریخی مصطفوی به صورت شیفتی اداره می‌شد و چون در زمان‌های گذشته مردم پول چندانی نداشتند در ازای استفاده از حمام به صندوق‌دار گندم و نان می‌دادند.
دره شررا
شرا در نشیب کوههای بلند پرسخاوت دامن گشوده است و بیش از ۸۰ روستای مصفا و حاصلخیز را در خود جای داده است.در شهرستان خنداب واقع است و خنداب از شرق به غرب از سه نوار اصلی توپوگرافی تشکیل شده است ابتدا یک نوار کوهستانی یک دره رودخانه ای که همان دره شراست و سرانجام یک نوار کوهستانی. شرا به معنی شاهراه و در فرهنگ عامیانه مردم منطقه به معنای چراگاه و یا چهار راه می باشد.یکی از مهمترین مراکز توریستی در غرب خنداب در فصل بهار نگارخانه ایست با چشم اندازی بس دلکش و مناسب دارد نزدیک به شهر اراک و شازند در جوار شرقی استان همدان است. رودخانه قره چای از ابتدای دره شرا تا انتهای آن جریان دارد و تمام سکونتگاه در اطراف آن قرار دارد و این منطقه از لحاظ کشاورزی بسیار مناسب است. در محدوده دشت شرا و خنداب مراکز زیستی و اقتصادی فراوانی بوجود آمده است.
تالاب آق‌گل
این تالاب در روستای قاسم‌آباد شهرستان خنداب بوده، در این روستا تالابی به نام آق گل وجود دارد که فصلی بوده و در اواخر فصل بهار خشک می‌شود، اما در ایام پاییز و زمستان دارای آب است و در گروه تالاب‌های با آب شیرین طبقه‌بندی شده است.
از اختصاصات این ناحیه ورود و توقف پرندگان مهاجر است که 46 گونه از پرندگان ایران در این تالاب زندگی می‌کنند.
باغ‌های خنداب
باغ‌های خنداباین باغ‌ها مملو از انواع درختان میوه به‌ویژه هلو، هلو انجیری، سیب، انگور، گردو و بادام درختی هستند، دره شراء حد فاصل پل دوآب بوده که روستاهای آباد در مسیر رودخانه دره رود شراء قرار گرفته است و مناظر این دره از ابتدای بهار تا پایان فصل پاییز دیدنی و ستودنی است.
کوه شاه(تاج)
این کوه از دیگر جاذبه‌های طبیعی در خنداب است، این قلّه در رشته کوه غربی دره‌ی شراء واقع شده و در محل تاج آن غار کیخسرو قرار گرفته است.
چشمه علی‌گذر
این چشمه در ضلع غربی روستای مهرعلیا(مست بالا) در شهرستان خنداب واقع شده است و در نزدیکی این چشمه یک تخته سنگ با نقش فرو رفته در مرکز آن وجود دارد که برای مردم محلی مقدس بوده و زمانی که وضعیت بارندگی خوب باشد آب آن جاری است.
منطقه شکارممنوع پلنگاب
پلنگاب هم از جاذبه‌های دیگر این شهرستان بوده که این منطقه با وسعت 23 هزار و دو هکتار در پنج کیلومتری شهر خنداب قرار گرفته است.
این منطقه از نظر منابع آبی غنی بوده و دارای بیش از 60چشمه و قنات، 126گونه گیاهی از 30تیره گیاهی، 27گونه جانوری و 52 گونه پرنده است که حدود 10درصد پرندگان ایران و 40درصد پرندگان استان را شامل می‌شود.
جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و مذهبی خنداب
باغ دهنو
این باغ در ابتدای پهلوی اول ایجاد شده و بانی آن شخص خیری بوده که درمانگاه مجهزی هم بنا کرده که به درمانگاه فراهانچی معروف است، این درمانگاه علاوه بر ویزیت، امکانات جراحی را داشته که جزء قدیمی‌ترین درمانگاه‌های شهرستان خنداب است.
روستای گوره زار
این روستا در فاصله 50 کیلومتری شهرستان اراک قرار دارد و نخستین روستای شهرستان خنداب است که در فاصله 150 متری جنوب غربی روستا قبرستان هفت‌برادران (هفت براران) واقع شده است.مردم محلی درباره این قبرستان معتقدند که همراهان کیخسرو، گیووگودرز و گشتاسب در این محل دفن شده اند، این روستا دارای باغ‌های هلو، گلابی و انگور است که هرساله در نیمه دوم مردادماه در محل قبرستان هفت‌برادران جشن انگور برگزار می‌شود.
روستای آدشته
وستای کهن و قدیمی به نام آدشته وجود دارد که متشکل از آتش ده (آتشکده) است، بزرگان محلی بر این باورند که نام صحیح و اصیل این روستا آتشکده بوده که اشاره به معبد زرتشتی کهن در این روستا دارد.
کانی‌های باستانی این روستا کوهی به نام کوه گبر و قلعه گبری است که درحال حاضر هنوزهم آثاری ازآن به جا مانده است، این روستا در 30 کیلومتری شمال غرب شهرستان اراک که از سه طرف محصور به کوهستان بوده و دارای آب و هوای سرد کوهستانی است، قرار دارد.
زبان مردم روستا فارسی بوده و اکثر مردم به شغل کشاورزی و دامپروری مشغول هستند و عمده محصول آنها هم تولید انگور و میوه است که انگور آن در انواع مختلف یاقوتی، عسگری، شیرازی، بی‌دانه سفید و قرمز، انگور سیاه و غیره تولید می‌شود و از نظر شهرت و کیفیت در اکثر نقاط ایران زبانزد است.
کبوترخانه دهنو
این کبوترخانه دارای بنای مدون و در ضلع غربی روستای دهنو واقع شده است، شالوده اصلی آن از خشت و گل بوده و اجزای تشکیل‌دهنده آن زغلگیر، لومبندی‌ها(لانه کبوتر)، پلکان است که این بنا مربوط به دوره ی قاجاری-پهلوی اول است.
امامزاده شاهور(ع)
امامزاده شاهور(ع) از نوادگان امام موسی بن‌جعفر(ع) است که در روستای دهچال واقع شده و مورد تکریم و احترام ویژه اهالی روستا قرار دارد.
بنای این امامزاده به گفته اهالی روستا نزدیک به 200 سال قدمت تاریخی دارد ولی این بنا در سال‌های اخیر بازسازی شده است.
امامزاده آمنه خاتون(ع)
امامزاده آمنه خاتون(ع) از نوادگان امام سجاد(ع) است که قدمت آن به دوره ایلخانی برمی گردد و گچ‌بری‌ها و خطوط گچی بی‌نظیراطراف گنبد حکایت از قدمت بنا دارد، این بنا در دهستان خنداب، روستای دیز‌آباد واقع شده است.
امامزاده محمد مسعود(ع)
امامزاده محمد مسعود(ع)بقعه امامزاده، در مرکز شهر خنداب و در ۱۰۵ کیلومترى شمال غربى اراک و در ۴۰ کیلومترى شرق جادّه آسفالت همدان ـ ملایر واقع شده است. بناى پیشین بقعه که مربوط به یک صد سال قبل بود، به جهت فرسودگى، تخریب و بناى با شکوهى در حال ساخت مىباشد.بناى فعلى، شامل حرم، شبستان، ایوان، گنبد و صحن و سر در ورودى است.
