جاذبه های زیبای ارمغانخانه و تعزیه باشکوهش

شهر ارمغانخانه مرکز بخش قره پشتلو از توابع شهرستان زنجان،در 35 کیلومتری شمال غربی زنجان واقع شده است.

براساس برخی نوشته ها و سوابق موجود در رابطه با تاریخچه شهر ارمغانخانه و مبانی نامگذاری آن ،اجمالا چنین آمده است:

واژه ارمغانخانه که در گویش محلی “ارماخانا”تلفظ می شود،ازکلمه ایرما کانا گرفته شده و ریشه آن،ترکی باستان می باشد.ایرماک به معنای رودخانه بوده و ایرما کانا یعنی کرانه رود که  درزبان محلی”چایلاغ” گفته می شود.

از آنجایی که شهرارمغانخانه نیز،به لحاظ جغرافیای محلی در کرانه رودخانه ای به نام ارمغانخانه چایی واقع شده است،برخی این وجه تسمیه را مبنای نامگذاری اولیه این شهردانسته اند.

حسب بررسی های تاریخی شهر ارمغانخانه،دارای تاریخی کهن و قدمت چند هزار ساله است که به دوره اشکانیان بر می گردد. در ضلع غربی این شهر ،تپه های باستانی متعددی که مردم شهر از دیرباز آن را به نام “تورپاخ قالا”می شناسند،در فهرست آثار ملی ایران به نام تپه دوسران ثبت شده است.

برخی از مورخان براین عقیده اند که شهر ارمغانخانه در فرازی از تاریخ کهن خود، به لحاظ حضور اقلیت های دینی مسیحی ارمنی،” ارمن خانه” نامیده می شده که براثر وقوع زلزله ای مهیب ویران شده و بعد ها،شهر ارمغانخانه در مجاورت شهر ویران شده بنا گشته است.

شهر ارمغانخانه به لحاظ وجود ویژگی های خاص جغرافیایی و برخورداری از موهبت های  الهی همچون آب و هوای روح افزا،مناظر خیره کننده و چشم اندازهای وصف ناپذیر،زیستگاه های طبیعی گونه های مختلف جانوری ،دشت ها و مراتع گسترده وسیع،رودخانه وچشمه سارهای عدیده،باغات میوه و اراضی کشاورزی و…از قدیم الایام به عنوان تفرجگاهی بی بدیل و محلی بی نظیر برای اطراق و اقامت،همواره کانون توجه سلاطین،اشراف و خوانین بوده  است.

موقعیت جغرافیایی

مسیر اصلی شهر از سمت زنجان بوده جاده ترانزیت بطرف عثمانی (ترکیه کنونی) از این شهر می گذرد که راه ارتباطی بین زنجان و اردبیل بشمار می رود.

ویژگی های تاریخی ارمغانخانه

شهر ارمغانخانه از دو کلمه آر و مان تشکیل شده و پیداست شهرستان آر مخفف آریایی و مان مخفف خانه (آریایی خانه) بوده و در کتاب مرآه البدان، کتاب گلگشت قدیمی و یا در کتاب روضه الصفای ناصری قید شده است و از آنجائیکه روستاهای قدیمی بنام گلوا (جلیل آباد کنونی)ماری (در واژه نامه به معنای ارمنی)و ولگران ( ولیاران کنونی) به معنای پاسبان و نگهبان کوه ، وننه(وننق) جایی که آب گرم از آن می جوشد که پارسی ها (قوم پارت) به خاطر آب و هوای معتدل این منطقه را آریا خانه نام گذاری کرده اند .

در زمان حکومت زندیه هنگام عبور کریم خان زند از زنجان که با اهداء هدایا از سوی آذربایجانی ها در این محل (تورپاخ قلعه) به وی انجام گرفت شهرآرمان خانه به ارمغانخانه تغییر نام یافت.

قبرستان ارامنه و همچنین وجود قلعه های متعددی از جمله تورپاخ قلعه و قلعه صنم خاتون و قلعه هایی که از آن به کله یاد شده حائز اهمیت بودن منطقه را نشان می دهد.

 به همین جهت زمانی ارمغانخانه نگین آذربایجان بوده که این آثار باستانی،هوای معتدل،کوههای زیبا و دشتهای سرسبز از جمله دشت وسیع سهرین با سی هزار هکتار در جنوب شرق شهر ارمغانخانه که تنها مأمن آهوان با 1450 رأس آهو در شمال غرب کشور و وحوش و پستانداران دیگر می باشد و نزدیکی به فرودگاه زنجان می تواند این شهر را به قطب گردشگری تبدیل کند.

در زمان های قدیم شهر ارمغانخانه بر اثر سیل و بلایای طبیعی در زیر خاک مدفون شده که می تواند اکتشافات مهمی توسط باستان شناسان صورت گیرد.

در حال حاضر این قلع خاکی که به عنوان یکی از جاذبه های تاریخی شهر ارمغانخانه محسوب می شود تنها ثبت ملی شده است در حالی که می تواند به عنوان جاذبه گردشگری معرفی شود.

تعزیه وشبیه خوانی در ارمغانخانه

مراسم عزاداری و تغزیه خوانی در تکیه حسینی ارمغانخانه یکی از معروف‌ترین تعزیه خوانی‌های ایران است که از حدود ۴۰۰ سال پیش به زبان ترکی برگزار می‌شود. و در سال ۱۳۸۹ در شمار میراثمعنوی ایران به ثبت ملی رسیده است.

این مراسم از اول محرم تا چهاردهم محرم و از اربعین تا بیست و هشتم صفر برگزار می‌شود. تکیه حسینی اعظم ارمغانخانه از قدیمی‌ترین تکیه‌های شمال غرب کشور به شمار می‌آید.

به نقل از بسیاری از بزرگان و ریش سفیدان، خصوصا استاد حاج فیروز رستمی که ازتعزیه خوان‌ها و تعزیه گردانان معروف است،

همچنین زنده یاد استاد میرزا باقر اسکندری که خود از تعزیه خوان‌ها و تعزیه گردان‌های مشهور بود. درحدود ۴۰۰سال پیش شخصی به نام عیوض نسخه‌های تعزیه را از درگزین همدان آورده که بعدا توسط توکل خان مرحوم مورد ویرایش قرار گرفته است.

حاج فیروز می‌افزاید: توکل خان از بانیان و دست اندرکاران تعزیه در ارمغانخانه و از نوادگان ایل ترک افشار بوده و تعزیه را از پدران خود به ارثبرده است.

توکل خان خود از مجلس‌نویسان طرفه و نوحه سرایان به نام بوده است که به کار تعزیه ‌پرداخته‌اند و چندین پشت توکل خان تعزیه‌خوان، تعزیه‌گردان و از بانیان تعزیه در ارمغانخانه بوده‌اند.

توکل خان همه ساله، دوازده روز ماه محرم و دو روز مانده به ماه محرم مراسم شبیه‌خوانی را با شور و اشتیاق زاید‌الوصفی بر پا می‌کرده است.

در حقیقت یک معین البکا با تمامی مشخصات و شاخصه‌های مربوطه بوده و مهارت بسیار زیادی در این زمینه داشته است. دیدن شبیه در ماه محرم برای اهالی قره پشتلو علی الخصوص ارمغانخانه نوعی عادت و نوعی نیایش هست.

فرزند توکل خان، نصرت اله خان، که از تعزیه‌خوانان و تعزیه‌گردانان توانای ارمغانخانه بوده، در زیارت کربلای معلی، شبی در خواب رویای عجیبی را می‌بیند و به او نهیب می‌زنند که محل تعزیه در ارمغانخانه باید ترمیم شود، هراسان از خواب بیدار می‌شود و از دیدن چنین خوابی متعجب می‌شود.

گفته می‌شود: در مراجعت به ارمغانخانه شبیه‌خوانان و ریش‌سفیدان را از خوابی که دیده با خبر می‌کند و بعد از شور و مشورت، دست به ساختن تکیه‌ای در ارمغانخانه می‌زند.

در این میان با الگو برداری از مزار سید و سالار شهیدان امام حسین(ع)، تکیه‌ای بسیار باشکوه، زیبا و تقریبا نمونه، عرصه‌های بسیار وسیع برای کار و نمایشگری، راهرویی مشرف به آن، حجره‌ها، انبارهایی در اطراف و چند اصطبل برای نگهداری اسب‌ها می‌سازد.

تکیه ارمغانخانه در ادوار گذشته توسط مردم و افراد خیر چندین بار مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان از مرحوم فاطمه خانم، مرحوم حاج مسیب اسدی و مرحوم حاج صفر افشاری نامبرد و به دلیل نامناسب و نامتناسب بودن و عدم جوابگویی به خیل مشتاقان نیاز به ترمیم و بازسازی اساسی داشت که اخیرا افراد خیر به همت اهالی و کمک‌های دولتی دست به چنین اقدامی زدند و تکیه را از هر باب بازسازیکردند و به شکوه و جلوه آن افزوده شد.

در این تکیه علاوه برتوکل خان مرحوم خاندان عیوض و پس از عیوض، پسرش ملا عربع بعد از وی پسرش اسکندر، پس ازاو ملا نجف بعد از ایشان، فرزندش ملاحسین، بعد از وی مرحوم میرزا باقر و در آخر کربلایی جواد اسکندری در تکیه ایفای نقش تعزیه کرده‌اند.

از تعزیه خوانان مشهور تکیه حسینی، در طول چند صد سال گذشته می‌توان از میرزا سمیع سهرینی، ملاسیفعلی، میرزا حسین قالایچی، میرزا علی نجفی، میرزا مجید، میرزا جمشید، کربلایی غلامحسین دوسرانی، میرزا علی فرزند قنبر اهل باکو، حاج مسیّب اسدی، میرزا باقر، کربلایی بهار، حاج رمضان، ملانجف، ملا حسین، میرزا قهرمان، مشهدی رزّاق، میرزا تراب اسدی، میرزا یعقوب، حاج فیروز رستمی، کربلایی اسلام افشاری، کربلایی عیسی مرشدی، جعفرعلی افشاری، کربلایی عباس اوجاقلو، کربلایی رسول اوجاقلو، کربلایی علیرضا رستمی وکربلایی شاه حسین مقصودی وردیگر عزیزان را نام برد.

در پایان باید گفت: هنر تعزیه در شهر ارمغانخانه باقدمتی که دارد سال هاست که توانسته در طول سال نظر مخاطبین فراوانی از اقصی نقاط ایران اسلامی را به خود جلب نماید.