آرامگاه شیخ احمد جامی یکی از مکانهای دیدنی استان خراسان رضوی است که در حاشیه شمال غربی شهرستان تربت جام در کنار مقبره و مسجد خواجه عزیزالله در محله ای که سعدآباد خوانده می شود، قرار دارد. این بقعه که از جاهای دیدنی تربت جام میباشد، در واقع یک مجموعه است که از بخش های مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشکیل شده است. البته الحاقات دیگری نیز در این مجموعه وجود دارد که در دوران مختلف به وجود آمده اند مانند آب‌انبار، مسجد زیرزمینی و قبور مجاور مزار.
آرامگاه شیخ احمد جامی در تاریخ ۱۵ دی ماه، سال ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره ۱۷۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
درختی بر روی مزار شیخ وجود دارد، که زائرین اعتقاد خاصی به این درخت دارند. آن را درخت رمز زندگی، باروری، فناناپذیری، سرچشمه حیات و … می دانند. این درخت کهنسال، درخت پسته که بومی تربت جام است، می باشد.
معماری
ورودی آرامگاه شیخ احمد جامی در بخش شمالی محوطه است. ورودی به گونه ای طراحی شده است که در نگاه اول نظر انسان را به خود جذب می کند. این قسمت شامل پیش طاق ورودی، آستانه درگاه با در چوبی و طاق های دو اشکوبه به طرفین است. درب چوبی قدیمی آن با کتیبه های کوفی زیبا تزئین و آراسته شده اند، به دلیل گذر زمان نوشته های آن محو شده و قابل خواندن نیستند؛ اما ظاهر آن نشان از قدمت این اثر تاریخی دارد. به طور کلی به دلیل ورودی از قسمت های قدیمی مجموعه به کار می رود و به نظر کارشناسان آن را به قرن هشتم هجری قمری نسبت داده اند. مقبره شیخ نزدیک به ایوان مرتفع مزار در فضای باز به صورت باشکوهی قرار دارد. مرقد با مصالح آجر و گچ و به شیوه ای خاص از سطح محوطه بالا آمده است.
مزار آرامگاه شیخ احمد جامی، دارای دو سنگ می باشد که اولی لوح اصلی که بالای سر قرار گرفته و دارای تزئیناتی مانند برگ و گل و آرایه های گیاهی است و دومی در پایین مزار است که در طرفین آن به کتیبه ای آراسته شده است. درختی کهنسالی به صورت خودروی از دورن سنگ قبر شیخ احمد با شاخه های فروان روییده شده است. این درخت در حال تخریب سنگ قبر می باشد. اما نوادگان شیخ می گویند از جامی روایتی دارند که هیچ گاه درختی را قطع نکنند. دیوارهای ایوان تغییرات اندکی داده شده اند، کاشی های کوچک رنگی به صورت خشت های شش گوش و مثلث به صورت اشکال مختلف برای تزئین آن استفاده شده است. نقش دو اژدها در مقابل هم که در لچکی سردر ایوان این مجموعه دیده می شود. کتیبه ها در ایوان به خط ثلث ترکیبی و تزئینی و با دانگ جلی که مطلب آن سوره ملک است، نوشته شده است. در طرفین ایوان دو محراب زیبا و کوچک قرار دارد که گچبری های منحصر به فردی را در آن میتوان دید، آنها یادگاری از دوران ایلخانی هستند.
زندگینامه شیخ احمد جامی
شیخ احمد جامی (یا جام) که نام کامل وی احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی بوده، از عارفان، شعرا و موسیقی دانان مشهور قرن پنجم و ششم هجری قمری است.
وی در سال ۴۴۰ هجری قمری در روستای نامق از توابع ترشیز (کاشمر فعلی) به دنیا آمد و در سن نود و پنج سالگی در تربت جام درگذشت. شیخ احمد در سن ۲۲ سالگی دچار تحول روحی شده و به عرفان روی آورد. وی در این دوران از مردم کناره گرفت و هجده سال در ارتفاعات نامق و کوهستان بزد، گوشه عزلت اختیار کرده، به مطالعه قرآن و تفاسیر و تحقیق در حال عرفا پرداخت تا این که به خدمت حضرت خضر(ع) مشرف شد. ایشان در سن چهل سالگی به تعلیم، ارشاد، گفتار و نگارش رساله و کتاب مشغول شده و در سفرهایی که به نقاط مختلف می رفت، در میان طبقات مختلف مردم از جمله برخی حکمرانان و زمامداران سیاسی نفوذ یافته و مردمان گرد او جمع می شدند.
وی دارای القابی چون شیخ الاسلام، قطب الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده پیل، پیر جام و شیخ جام می باشد.
نمونه‌هایی از آثار شیخ احمد جامی:
تا یک سر موی تو ز هستی باقیست
آئین دکان خود پرستی باقیست
گفتی بت پندار شکستم، رُستم
آن بت که ز پندار رستی باقیست
غره مشو که مرکب مردان مرد را
در سنگلاخ بادیه پی‌ها بریده اند
نومید هم مباش که مردان جرعه نوش
ناگه به یک ترانه به منزل رسیده اند
پوشید تنم جامه‌ی بدنامی را
نوشید لبم جرعه‌ی ناکامی را
ای یاد تو بر دل و زبان‌ها
افتاده چو روح بر روان‌ها
بی یاد تو نیست هیچ مرغی
در سبزه و باغ و بوستان‌ها
سیمرغ و عقاب و باز و شاهین
ذکر تو کند در آشیان‌ها
هرگز نرسد به منزل عشق
بی بدرقه‌ی تو کاروان‌ها
هر کس که به کوی تو خروشد
کس می‌ندهد ز. وی نشان‌ها
جبریل و ملائک مقرب
ذکر تو کند در آسمان‌ها
از عشق سخن مگوی احمد
کان جا همه لال شد زبان ها
