شهرستان جغتای در موقعیت جغرافیایی شمال شرق کشور و غرب استان خراسان رضوی و شمال غرب شهرستان سبزوار می باشد. مجموعه جغرافیایی جغتای توسط رشته ارتفاعاتی معروف به هرده جوین در شمال و ارتفاعات جغتای در جنوب محدود گردیده. رودخانه شور جوین در خط القعر آن از شرق به غرب جریان یافته و پست ترین اراضی منطقه را در برگرفته است.بلندترین ارتفاع در رشته شمالی قله جوین با ارتفاع 1353 متر در رشته جنوبی قله معروف به کوه گر با بلندی 2924متر است. پست ترین نقطه شهرستان نیز در غرب روستای شفیع آباد به ارتفاع 915 متر از سطح دریا می باشد.
نامگذاری شهرستان و وجه تسمیه آن
در زمینه وجه تسمیه جغتای بسیاری از مورخان معتقدند که نام جغتای از پسر چنگیزخان مغول گرفته شده است. کلمه جغتای را که در تلفظ آن به فتح غ نه سکون آن مرکب از دو کلمه جغ به معنای آبنوس و اتای به معنی پرتاب کردن می دانند که کلماتی ترکی هستند نه مغولی و علت نامگذاری آن بوده است که اهالی جغتای که در قلعه ای مستحکم و مرتفع سنگر می گرفتهاند هنگام هجوم دشمن درختان آبنوس را به طرف لشکر مهاجم پرتاب می کرده اند که از درختان هنوز چندتایی در باغ های شهر موجود است لذا جغتای نام شهری است که با پرتاب چوب های آبنوس از آن محافظت می شده است.
قومیت و زبان
اهالی شهرستان از اقوام آریایی پارتی نژاد آریایی می باشند که به هنگام مهاجرت آریایی ها به فلات ایران در جنوب و شرق سکنی می گزینند. به علت موقعیت خاص جغرافیایی نقطه سکونت گاهی قابل توجه، در گذشته مورد هجوم اقوام بیگانه (مغول) قرار گرفته منتهی با توجه به روحیه استکبار و استعمارستیزیمردم منطقه و عرق ملی آنان درمقاطع مختلف تاریخی در مقابل هجوم اقوام بیگانه مقاومت نموده منتهی به شبب استیلای ترکان مغول زبان اکثریت مردم منطقه تر کی (85درصد ترکی، 15درصد فارسی و کردی) می باشد و از لحاظ قومیتی از تجانس و هماهنگی کامل برخوردار است.
دین و مذهب
دین کلیه اهالی این شهرستان اسلام و مذهب آنها شیعه اثنی عشری می باشد. مردم منطقه با گذشته روشن تاریخی دارای تعلقات مذهبی قوی نسبت به شرع مقدس اسلام هستندو در برگزلری مراسم مذهبی اهتمام بسیاری دارند. وجود و حفظ بقعه ها و مساجد قدیمی نشانگر توجه مردم منطقه به شعائر دینی است.
آثار تاریخی جغتای
_مسجد جامع قارزی؛ واقع در جنوب شهر جغتای که توسط قاسم خان در دوره حکومتی علی میر ابوالقاسم میرمراد در زمان شاه صفی اول به سال 1045هجریقمری احداث گردیده است.
_معصوم زاده جغتای؛ واقع در جنوب شهر جغتای که منسوب به اولاد امام موسی ابن جعفر(ع) و به نام محمدعلوی مشهور است.
_بقعه سلطان سیدعبدالله ابن موسی الکاظم در روستای گفت.
_بقعه سلطان سیداحمدرضا علوی از اعقاب امام زین العابدین(ع) در روستای خداشاه
_بقعه سیدحسن غزنوی شاعر غزل سرای معروف قرن ششم هجری قمری در روستای آزادوار
_مزار آقا سیدحسین در روستای شفیع آباد
_مسجد تاریخی خسروشیر در روستای خسروشیر
_قلعه کهنه و حاکم نشین آزادوار در روستای آزادوار
_قلعه کهنه و قدیمی الله آباد
وضعیت اقتصادی شهرستان جغتای
_کشاورزی و دامداری
دشت جوین در ضلع شمالی منطقه توسط یک سلسه پستی و بلندی های پست از دره یام وجلگه خوشاب در شرق و اراضی شور و غیرحاصلخیز انتهای رودخانه جوین از کویر مرکزی جدا می شودکه به سبب حضور بین ارتفاعات جوین در شمال و جغتای در جنوب و حاصلخیزی خاک و مسطح بودن جلگه از موقعیت مناسب زراعی برخورداراست.دشت حاصلخیز جغتای با توجه به وجود رودخانه های دائم و سفره های آبی زیرزمینی موجباتی را فراهم نموده که بتواند جمعیت کثیری رابه خود مشغول نموده و با تولید محصولات کشاورزی و غذایی درجهت استقلال کشور گام بردارد. وجود بیش از از 324حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق و 300رشته قنات و چشمه و 13رودخانه دایمی و یک سد عظیم همراه خاک حاصلخیز و زمین نسبتا هموار منطقه را به یک قطب مهم کشاورزی تبدیل نموده است.
اراضی زیرکشت انواع محصولات کشاورزی در جغتای بالغ بر 24850هکتار است که شامل گندم، جو، کلزا به عنوان محصولات پاییزه 14هزارو 600هکتار سطح زیرکشت را دربرمی گیرد و 9هزارو 500هکتار سطح زیر کشت محصولات بهاره شامل چغندرقند، ذرت، هندوانه و… می باشد و از این مقدار 22600هکتار اراضی آبی و 2250هکتار اراضی دیم می باشند.
همچنین وجود 3هزار هکتار باغ های فراوان با محصولات متنوع سردرختی که ناشی از وجود رودخانه ها و آب کافی در منطقه می باشد(که احداث کارخانه های وابسته از جمله کارخانه کمپوت و کنسانتره را توجیه می نموده است.)
جغتای همچنین دارای توانمندی ها و پتانسیل های بسیار بالایی در زمینه مختلف دام، طیور و آبزیان می باشد و با توجه به اقدامات انجام شده دامداری منطقه از یک وضعیت قابل قبولی برخورداراست که شامل 140هزار راس دام سبک، 15هزار راس دام سنگین، 293هزار 116قطعه طیور سنتی و 60هزار قطعه طیوز صنعتی می باشد. میزان تولیدات بخش دامی در منطقه شامل 70تن شیرمازاد برمصرف در روز، گوشت قرمزهزارو 100تن در سال و گوشت سفید 500تن در سال می باشد. همچنین توانمندی های موجود در بخش دام و طیور و آبزیان شامل احداث کارخانهی خوراک دام، کارخانه فرآورده های لبنی، سکوی جمع آوری شیر، مجتمع پرورش مرغ گوشتی و تخمی و.. می باشد.
_جنگل ها و مراتع و چراگاه ها
در حوزه شهرستان جغتای مراتع قابل توجهی خصوصا در ارتفاعات جنوبی و دامنه های آن وجود دارد و مورد توجه عشایر کوچ رو سبزوار، اسفراین و بجنورد می باشدکه از جهت درجه جزو مراتع درجه 1و2 محسوب می شوند که در دو گروه اصلی گراسو درمنه دسته بندی شده و عبارتند از : آگر، پاپیروس، بروموس، پوآ، چوبک، بومادران و پیچک و غیره جمع تولید علوفه منطقه که به روش چرای دام مورد استفاده قرار می گیرد بیش از 18هکتار برآورد می گردد.
دیدنی های جغتای
سد کمایستان
این سد در کیلومتر15 شرقی محور جنوبی جغتای-سبزوار قرار گرفته و در حالت حداکثری میتواند 6.6میلیون متر مکعب آب رودخانه زرقان(کمایستان) را برای کشاورزی ذخیره کند لازم بذکر است کمی بالاتر از دهانه خروجی سد قدیمی آجری واقع شده که بنظر بعضی از محققین یادگار دوران ایلخانی است و فقط در زمستان که آب سد تمام شود قابل رویت است.
مجموعه غارهای جاورتن
سه دهانه غار با مدخلهای جدا ازهم و با منشأ چین خوردگی در ارتفاع 1300 متری دامنه های شرقی کوه کمرخونی در 2 کیلومتری غرب روستای جاورتن دردهستان دستوران شهرستان جغتای و در فاصله 95 کیلومتری شمال غربی سبزوارواقع شده است.
درضلع مخالف کوه کمرخونی، کوه بدرالدین قرار دارد که یک غار آهکی با یک راهرو طویل در عمق آن به چشم می خورد.
فرآیند انحلال به صورت آستالاگمیت و استالاکتیت مناظر بدیعی را درانتهای آن ایجاد کرده و به دلیل رطوبت زیاد، برروی دیواره داخلی این غارجلبک روییده است.
عمق این غار نامعلوم و در انتها به چند دهلیز کوچک منتهی می گردد. غارهای سه گانه از نوع چین خوردگی بوده و ارتفاع بزرگترین آنها در مدخل ورودی 2 متر و عمیق ترین بخش این غارها به 15 متر می رسد.
در نزدیکی این غارها و در دامنه غربی ارتفاعات جاورتن درخت ارس کهنسالی دیده می شود که زیبایی خاصی را به منطقه بخشیده است.
