بنای معروف بقعه چلبی اوغلی در 500 متری جنوب غربی گنبد بزرگ سلطانیه، بر سر راه سلطانیه – خدابنده قرار گرفته است، باستان شناسان و محققان این مجموعه را به سلطان چلپی منسوب کرده و تاریخ احداث بنا از جاذبه های سلطانیه را سال 728 هجری قمری بیان کردهاند.
در گویش محلی کچه بورک(کلاه نمدی) گفته میشود باستان شناسان و محققان این مجموعه را منسوب به سلطان چلپی، از نوادگان مولانا میدانند که به دعوت اولجایتو از قونیه به سلطانیه نقل مکان کرد.
کتیبههای بر جای مانده بنا سبک معماری و شیوههای تزئینی بکار رفته نشان میدهد که این بنای تاریخی متعلق به عارف بنام این زمان شیخ براق بابا از بزرگان مسلک مولویه و از خاصان دربار سلطان محمد خدابنده در دوره ایلخانی است و تاریخ احداث آن را سال 728 هجری قمری میدانند.
بناهای این مجموعه شامل خانقاه و ساختمان مقبرهی چلبی اوغلو است.بنای خانقاه، از قطعات سنگهای نتراشیده ساخته شده که قسمت عمده آن ویران شده است. این خانقاه در نقشه اصلی، شامل ورودی، تالارها، اطاقهای جانبی و صحن مرکزی روبازی بوده که اطراف آن را رواقها و اطاقهای کوچکی فرا گرفته و از آن مریدان و شاگردان خانقاه بوده است.
مقبره شیخ براق یا چلبی اوغلو با نقشه هشت گوش، در بخش جنوبی خانقاه و احتمالا درون فضای محصوری قرار داشته است هر چند به نظر میرسد این دو بنا در یک زمان ساخته نشده، اما فاصله زمانی هم نداشتهاند و ارتفاع این بنا 17 متر است.
عدهای از محققان و باستانشناسان بنای خانقاه را مقدم بر مقبره سلطان چلپی میدانند و بعضی از آنان تاریخ احداث مقبره را مقدم بر خانقاه اعلام کردهاند.
ونالد ویلبر معتقد است «احتمال اینکه مقبره قبل از خانقاه ساخته شده و این محل از نظر تبرک برای بنای خانقاه در نظر گرفته شده باشد تاریخ مقبره را به احتمال میتوان در حدود سال 1330 میلادی(720 هجری قمری) دانست.
این مجموعه از دوبخش خانقاه و مقبره تشکیل شده است.خانقاه شامل صحن مرکزی بوده و در اضلاع غربی و شرقی آن حجرات قرار گرفتهاند، پلان معماری این مجموعه با الهام از عقاید و مراتب صوفیه طراحی و هر یک از فضاها با عملکردی خاص طراحی شدهاند.
سبک قبر سلطان چلبی در این آرامگاه اهمیتی بسزا دارد از این نظر که این قبر حلقه ذکر صوفیه را تداعی میکند.بدین معنی که داخل مقبره به فضاهایی تقسیم شده که جسد سلطان در وسط دفن شده و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آنها در گرداگرد آن قرار داده شدهاند.
بخش نخست در قسمت ورودی به فقرا اختصاص داشته است.حجرههای انفرادی صحن مرکزی درهای کوتاه دارد و محل ریاضت مریدان با توجه به مراتب آنها بوده است. (خانقاه) محل سماع جمعی بوده که پیر در وسط و مریدان در دور او حلقه میزدند. بخشهای جنوبی بنا احتمالا به عنوان کلاسهای آموزشی و فضای واقع در دو طرف ایوان جنوبی محل ذکر زمستانی بوده است.
این بنا در دو طبقه احداث شده است و کتیبهای بر جرز جنوبی ایوان جنوبی حک شده است. این کتیبه در سه قطعه که یکی در بالا و دو قطعه در طرفین ایوان نوشته شده و از اسناد بسیار معتبر در شناسایی شهر سلطانیه است و قسمتی از این کتیبه از میان رفته ولی آثار باقی مانده و قابل، بررسی نشانگر این است که این بنا در حد فاصل سالهای 657 و 683 احداث شده ووقف خانقاه شمسیه شده است و به استناد عین متن کتیبه، سال 733 تاریخ احداث بنا نبوده بلکه سال نوشتن کتیبه است.
این اثر به شماره ۱۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مطالعه کتیبه:
يكی از مدارك بسيار ارزنده ای كه در حل مسئله تاريخ گذاری واقعی بنای خانقاه از اهميت بسزايی برخوردار است، مطالعه كتیبه حك شده جرز جنوبی ايوان جنوبی است.اين كتيبه در سه قطعه كه يكی در بالا و دو قطعه در طرفين ايوان نوشته شده، از اسناد بسيار معتبر در شناسايی شهر سلطانيه و نكات و دقايق آن است.قسمتی از اين كتيبه ازميان رفته، ولی آثار باقی مانده و قابل بررسی، به اين پرسش پاسخ مناسب داده است.اينك متن كتيبه عيناً از نظر خوانندگان می گذرد.
(در ايام دولت پادشاه اسلام فرمانروای ربع جا… خالد ملكه … شيخ شيوخ آفاق، شيخ براق اعادالله علينا…صاحب معظم افتخار ايرانی بانی الخيرات خواجه شمس الدوله والدين محمد قزوينی… بيرون آورده است و وقف خانقاه شميسه كرده كه در قزوين انشا گرانيد و … شرط كرده كه … عموم خلايق … هيچكس را …)
در طرف چپ ايوان، كتيبه با متن زير نوشته شده:
سخط باری تعالی و ملائكه و من بدله من بعد ما ممعهوا نال اسمه علی الذين ببدلوهو عند الله سميع عليم وما جری الا علی الله ان الله لا يضيع اجر المحسنين … ثلاث و ثلاثين و سبعمائه الهلاليه كتب فی ليله عيد…
بررسی كتيبه در اين بنای تاريخی از حساسيت خاصی برخوردار است.
نخست اسم حقيقی دو تن، به نامهای شيخ براق در كتيبه اول و خواجه شمس الدوله والدين محمد در كتيبه ميانی آمده است، در منابع و مآخذ موجود تا به حال شخصيت سياسی و مذهبی شيخ براق كه در كتيبه، اسم وی با جمله اعدالله علينا آمده، روشن نشده است. ليكن ذكر اسم خواجه شمس الدوله والدين والمحمد دركتيبه ميانی از نظر تاريخ گذاری اهميت بسزايی دارد.
متن كتيبه با جملاتی نظير صاحب معظم، افتخار ايران بانی الخيرات خواجه شمس الدوله والدين محمد…. شروع گرديده و هر يك از اين كلمات به مناسبتی ذكر شده و در معرفی شخصيت اسم موردنظر نقش اساسی دارند.
اولاد صاحب معظم وافتخار ايران لقب محمد بن محمد جويني ملقب به شمس الدين از رجال دوره اباقاآن مغول است، وی پسر بهاء الدين محمد، صاحب ديوان است كه در سال ۶۵۷ به حكومت بغداد منسوب شد و پس از جلوس سلطان احمد تكودار، حكومت خراسان و مازندران، آذربايجان و عراق عجم به وی واگذار گرديد و پس از شكست سلطان احمد و به قدرت رسيدن ارغنون، خواجه شمس الدين محمد به اصفهان گريخته و پس از به قتل رسيدن احمد به طرف اردوی ارغنون حركت نموده و از وی عذرخواهی كرد عاقبت در نزديك اهر به سال ۶۸۳ ه.ق مقتول گرديد.اين شخصيت يكی از رجال بزرگ و پر افتخار ايران در عهد ايلخانان و از نظر فضايل زبانزد خاص و عام بوده است.
با ذكر آنچه گذشت، اين بنا در حد فاصل سال های ۶۵۷ (سال به قدرت رسيدن وی) و ۶۸۳ (سال قتل وی) احداث گرديده و وقف خانقاه شميسه شده است. به استناد عين متن كتيبه كه قبلاً به نظر رسيد، سال ۷۳۳ تاريخ احداث بنا نبوده بلكه سال نوشتن كتيبه است.
