تاج محل ، آرامگاه با شکوه و پرآوازه‌ی دنیا

یکی از معروف ترین شاهکارهای معماری امپراطوری مغول، در اوج زیبایی و ظرافت در آگرا هند، بنا شده است و تعجبی ندارد که یکی از عجایب هفتگانه جهان است.

بنای تاج محل که تماماً از سنگ مرمر سفید است، توسط امپراتور مغول به خاطر همسر سوم او، ممتاز ماهال، ساخته شده است. یک نمونه از اینکه یک مرد عمیقا عاشق همسرش باشد و حتی پس از اینکه از دنیا رفت، او را جاودان نمود. این مرد امپراتور مقدس شاه جهان بود که عاشق ممتاز ماهال، همسر عزیزش بود. ممتاز ماهال یک شاهزاده خانم مسلمان ایرانی بود (نام او ارجمند بنی بگوم قبل از ازدواج) و پسر امپراتور مقدس جهانگیر و نوه اکبر بزرگ بود. در 14 سالگی شاه ممتاز را ملاقات کرد و عاشق او شد. پنج سال بعد در سال 1612، ازدواج کردند.
ممتاز ماهال، همراه جدایی ناپذیر شاه، در سال 1631 درحالیکه چهاردهمین فرزند خود را به دنیا آورد درگذشت. در همان سال شاه جهان در یادبود همسر محبوبش یک بنای باشکوه به عنوان ادای احترام به او ساخت که ما امروز آن را به عنوان «تاج محل» می شناسیم. ساخت تاج محل در سال 1631 آغاز شد. ماسون ها، سنگ ها، سنگ های قیمتی، گرداننده ها، نقاشان، خوشنویسان، سازندگان گنبد و سایر هنرمندان از کل امپراتوری و همچنین از آسیای مرکزی و ایران همکاری کردند و تقریبا 22 سال ساخت آنچه امروز می بینیم زمان برده است.
گفته میشود مواد و متریالی که برای ساخت تاج محل مورد استفاده قرار گرفته، به وسیله هزاران فیل به محل ساخت و ساز منتقل شدند و از 22000 کارگر استفاده شد و برای نشان دادن گسترش امپراطوری مغول، معماری آن ترکیبی از سبک های مختلف معماری اسلامی، فارسی، عثمانی و ترکی است. درنهایت با هزینه ای حدود 32 میلیون روپیه، تاج محل در سال 1653 تکمیل شد.
در عربی، تاج محل به عنوان «تاج قصر» شناخته می شود و آن را جواهر هنر اسلامی نام گذاری کرده اند.

در افسانه ای آمده است که امپراطور شاه جهان در نظر داشت یک تاج محل دیگر را از سنگ مرمر سیاه در کنار رودخانه بسازد اما جنگ با پسرانش این برنامه را منتفی کرد.
تغییرات روحیه همسر امپراتور مغول به خوبی با تغییراتی که در زمان های مختلف روز اطراف بنا مشاهده میگردد، نمایان است. رنگ صورتی ظریف در صبح، سفید شیری در عصر و طلایی در شب هنگام که نور مهتاب روشن می شود.
تاج محل از مشهورترین و پربازدیدترین مکانهای دیدنی هند است که هر ساله بیش از یک میلیون گردشگر را به خود میبیند.
همانطور که همیشه شایعات در مورد این آرامگاه زیاد است، شایعه شده است که امپراتور دستور داد که تمام کارگرانی که در ماموریت ساخت این بنا کار می کردند، دستان خود را از هم جدا کنند تا هیچ کس دیگر نتواند چنین بنای باشکوهی را بسازد.

معماری تاج محل

جالب است بدانید که بنا اصلی تاج محل، تنها روی یک صفحه قرار نگرفته. دو صفحه به ابعاد ۱۴۱ در ۳۷۴ ذراع و ۱۲۰ در ۱۲۰ ذراع وجود دارند که سنگینی بار این بنای عظیم را روی شانه‌های خود تحمل می‌کند. اگر کمی دخت کنید، طرح هشت بهشت را در طراحی ساختمان مزار خواهید دید. هشت بهشت نوعی از معماری است که در ساختمان‌های باستانی ایرانی نیز به چشم می‌خورد.

در این سبک معماری معمولا از یک گنبد استفاده می‌شود. این گنبد عموما باید در مرکز نقشه و روی بنای اصلی قرار گرفته باشد. از طرف دیگر دقیقا از مرکز نقشه هم چهار محور تقارن عمور می‌کنند. در نتیجه باید انتظار دیدن یک معماری متقارن سنتی را داشته باشید. به همین دلیل است که قسم تشرقی و غربی عمارت دقیقا مشابه به هم ساخته شده‌اند.

در بخش شرقی مزار، بنایی شبیه به یک مسجد وجود دارد. این بنا با اینکه یک مهمان‌خانه است، به خاطر وجود یک مسجد در بخش غربی به این شکل ساخته شده است. در بخش غربی نیز یک مسجد با سه گنبد و سه ایوان وجود دارد و ساختمان موجود در بخش شرقی را نیز به همین دلیل مشابه آن ساخته‌اند. البته تنها تفاوت این مهمان‌خانه با مسجد غربی، عدم وجود محراب و سنگ‌فرش‌های جانماز روی زمین است.

گنبد و مناره تاج محل

در قسمت بالایی تاج محل، یک گنبد گلابی شکل به چشم می‌خورد. این گنبد دو پوسته دارد و ارتفاع آن حدود پنجاه متر است. چهار طاقی زیبا با گنبد‌های کوچک در چهار طرف گنبد اصلی به چشم می‌خورند. دلیل وجود این چهار طاقی، اصلی تقارن چهار جهتی معماری هشت بهشت است که در آن به کار رفته. شاید با دیدن این چهار طاقی به یاد مقبره امیر اسماعیل سامانی که در بخارا واقع شده بیافتید. در نتیجه می‌توان گفت که در ساخت تاج محل از معماری ایرانی نیز تاثیر گرفته شده.

دقیقا مشابه معماری گورکانی، در چهار گوشه صفه عمارت، چهار منار به چشم می‌خورد. این سبک از معماری ار دوره تیموری بیشتر رایج شد و تا دوره گورکانی نیز ادامه داشت. به همین دلیل از این چهار منار در اطراف عمارت مزار استفاده کردند. این منار‌ها باعث ایجاد تاثیر بصری و روانی بر مخاطب می‌شود. به این ترتیب مزار بیش از آنچه که هست، عظیم و چشم پر کن به نظر می‌رسد. البته پوشش سنگ مرمر سفید اعلاء و سنگ‌های سرخی که در ساخت نمای مساجد جبه‌های شرقی و غربی به کار گرفته شده‌اند نیز بر عظمت این عمارت افزوده‌اند.

باغ جلوی عمارت اصلی تاج محل

این باغ مربع شکل که در جلوی عمارت آرامگاه قرار دارد، یکی از نشانه‌های تاثیر معماری ایرانی بر معماری آن دوره هندوستان است. این باغ به شکل مربع کامل ساخته شده. باید بدانید که طراحی به شکل مربع کامل در شهرشازی و معماری ایرانی مرسوم بوده. از طرف دیگر سبک باغ نیز دقیقا به شکل چهارباغ ساخته شده. اگر از اصفهان دیدن کرده باشید، به یاد خواهید آورد که حتی خیابان بزرگی در این شهر به نام چهارباغ نام‌گذاری شده.

در این سبک معماری ساخت باغ، دو پیاده‌روی متقاطع، باغ را به چهار قسمت تقسیم می‌کنند. سپس در ادامه هر یک از این چهار قسمت، به چهار قسمت مساوی دیگر تقسیم می‌شوند. در هر قسمت درختان و گل‌های منحصر به فرد خود قرار داده می‌شود تا تمایز آنها به چشم بیایند. در هر گوشه از این عمارت مضاربی از عدد چهار را مشاهده خواهید کرد که این نشان دهنده تقدس این عدد و تاثیر از معماری ایرانی اسلامی است.

دروازه ورودی عمارت

بعد عبور از باغ زیبای جلوی عمارت، مات و مبهوت یک دروازه عظیم و زیبا به نام جلوخان خواهید شد. طراحی و معماری این دروازه مشابه به معماری هشت بهشت است اما نسبتا فضای ساده‌تری دارد. معمماری جلوخان را می‌توان رابطی بین یک فضای معماری و فضای شهری دانست. انگار که این دروازه شما را برای ورود به عمارت مزار آماده می‌کند. در دروازه‌های بازار و یا میادین نیز از این سبک معماری استفاده می‌نمایند.

این دروازه، دروازه اصلی تاح محل نیست. دروازه اصلی آن، دروازه روضه نام دارد و در جبشه شمالی واقع شده. این دروازه که در میدان جلوخانه قرار دارد، مهم‌ترین دروازه تاج محل به شمار می‌آید. در ساخت و معماری تاج محل از سلسله مراتب به کرات استفاده شده و شما می‌توانید از نحوه معماری اجزای مختلف، میزان اهمیت آنها را دریابید.

این دروازه‌ها را می‌توان به دروازه‌های عبور از جهان ماده به آخرت نسبت داد. به این ترتیب حرکت از بازار که نماد دنیای مادی باشد آغاز شده و به مزار که نماد آخرت باشد می‌رسد. میدان جلوخان نیز از طرفی انگار که همان برزخ است و شما باید از دروازه دیگری وارد عمارت مزار و یا همان آخرت شوید. استفاده از عناصر معنوری، رعایت تقارن و مرکزیت و ریتم خاص معماری، این حس را به خوبی منتقل می‌کند.

ویژگی‌های منحصر به فرد تاج محل

در حدود چهارصد سال پیش این بنای عظیم ساخته شده است. از آن پس مقبره‌های مختلفی در هندوستان و یا کشور‌های دیگر ساخته شده‌اند. اما با این وجود هنوز هم تاج محل با اختلاف زیاد جزء برترین بنا‌های این سبک است. در حقیقت می‌توان تاج محل را بعد از کعبه، مسجد النبی و مسجد الحرام، جزء مشهورترین بناهای جهان اسلام دانست.

نکته قابل توجه در مورد تاج محل این است که در ساعات خاصی از روز، رنگ داخل محیط تغییر می‌کند. این به دلیل وجود سنگ‌ها و شیشه‌های رنگی مختلف است که باعث شکست نور در ساعات خاصی می‌شود و به همین دلیل نور محیط را به رنگ‌های متفاوت مشاهده خواهید کرد.

به این ترتیب اگر در ساعات ابتدای صبح از تاج محل بازدید کنید، رنگ غالب صورتی، در هنگام عصر رنگ غالب شیری و در هنگام شب رنگ غالب طلایی خواهد بود. در گذشته اعتقاد بر این بوده که به دلیل انعکاس نور در آب رودخانه جمنا این اتفاق رخ می‌دهد. اما امروزه با تحقیقات به این نتیج رسیده‌اند که طراحی باغ، آن را با خورشید تراز کرده و دلیل تغییر رنگ نور همین است.

سنگ آرامگاه ممتاز محل از مرمر اعلاء ساخته شده. نکته دیدنی در مورد آن این است که روی این سنگ ۹۹ مورد از اسما خداوند نوشته شده تا غرق در رحمت الهی شود.

ثبت جهانی تاج محل

از سال ۱۹۸۳، تاج محل را در فهرست رسمی ابنیه تاریخی یونسکو قرار دادند. پس از آن در سال ۲۰۰۷، طی یک نظرسنجی عمومی، آن را جزء عجایب هفتگانه به شمار آوردند. دانستن این خالی از لطف نیست که سالهاست ساخت هر گونه سازه بیش از چهار طبقه تا شعال ۳ کیلومتری این مقبره زیبا ممنوع شده تا همیشه زیبای خود را به رخ دیگران بکشد.

مقبره تاج محل

دقیقا در مرکز عمارت تاج محل، مقبره و یا همان سنگ قبر ممتاز محل قرار گرفته است. همانطور که اشاره کردیم، مقبره او یک سازه بزرگ است که از مرمر سفید اعلاء ساخته شده. این مقبره روی یک پایه قرار گرفته. بنا بر اصل تقارن، یک بنای دیگر متقارن به همراه یک ایوان است که همه آنها زیر گنبدی پوشیده شده‌اند.

همانطور که اشاره کردیم، معماری این بنا به سبک گورکانی بوده و عناصری که در آن به کار رفته، تحت تاثیر فرهنگ فارسی هستند.

سازه اصلی اساس یک مکعب است که در چند طبقه ساخته شده. هر یک از زوایه‌هایی که برش خورده‌اند، باعث ایجاد یک ساختمان ۸ ضلعی نامتقران کرده‌اند. این سازه بسیار عظیم است به شکلی که هر یک از اضلاع چهارگانه آن حدود پنجاه و پنج متر طول دارند!

یک پیش طاق عظیم یا قوسی شکل که به شکل طاق هستند، همراه با دو بالکن قوسی شکل مشابه به هم در هر یک از اضلاع ایوان به چشم می‌خورند. فرورفتگی موجود روی لبه‌ها، باعث ایجاد اشکالی هندسی شده. همانطور که گفته بودیم، جهار مناره در چهار طرف مقبره وجود دارند.

متاسفانه بسیاری از سنگهای قیمتی روی دیوارهای مقبره در ماموریت بمب گذاری شده توسط ارتش بریتانیا در طی قیام هند در سال 1857 از بین رفته اند. البته چمن های سبک بریتانیا که به زیبایی تاج محل اضافه می کنند، تقریبا در همان زمان بازسازی شده اند. علی رغم اختلافات شدید، تهدیدات گذشته و جنگ هند و پاکستان و آلودگی محیط زیست، این بنای عاشقانه برای درخشش و جذب مردم از سراسر جهان برپاست.

اطلاعات بازدید از تاج محل

ساعات بازدید از تاج محل در ماه‌های مختلف سال متفاوت است:

در شش ماه اول سال، همه روز به غیر از جمعه‌ها می‌توانید از ساعت ۶ صبح تا ۱۸:۳۰ عصر، از تاج محل بازدید کنید.

شش ماه دوم سال همه روز از ساعت ۵:۳۰ صبح تا ۱۷ عصر، درب تاج محل به روی بازدیدکنندگان عزیز باز است.

جالب است بدانید که ۵ شب در هر ماه، می‌توانید نیمه شب از تاج محل بازدید کنید. این شب مصادف با کامل شدن قرص ماه است. به همین دلیل دو شب پیش از نیمه ماه قمری و دو شب پس از نیمه ماه قبری، شما می‌توانید شب‌ها هم از تاج محل بازدید کنید. در نتیجه اگر برنامه بازدید و اقامت در آگرا را دارید، بهتر است در این شب‌ها باشد تا چنین تجربه‌ی دلپذیری را از دست ندهید.

نکته قابل توجه این است که باید یک روز قبل، بلیت خود را برای بازدید شبانه تهیه کنید. برای این کار روز قبل بین ساعات ۱۰ صبح تا ۱۸ عصر باید به دفتر مطالعات باستان شناسی هنر رفته و یک بلیت تهیه نمایید.