سُجاس شهری است در استان زنجان ایران. شهر سجاس در بخش سجاسرود شهرستان خدابنده واقع شده و ۵۶۸۲ نفر جمعیت دارد.
سجاس یکی از شهر های خدابنده محسوب می شود که در ۱۲ کیلومتری شمال غربی شهرستان خدابنده در کنار رودخانه سجاسرود در قسمت جنوبی استان زنجان قرار دارد.
ازسلطانیه ۵۰ کیلومتر که به سمت جنوب حرکت کنیم از سمت راست راهی منشعب می شود که با طی کردن ۶ کیلومتر به سجاس می رسیم این منطقه دارای آب وهوایی معتدل در موسم بهار و دارای زمستانی سردو خشک است.
به خاطر سرسبز بودن و داشتن آب و هوایی مناسب در فصول بهار و تابستان مغولان این منطقه را به عنوان منطقه ییلاقی برای خود و لشکریانشان انتخاب کرده و در چادر های مزین در اینجا اردو میزدند که گاهی تعداد آنها به ۴۰۰ چادر میرسید .
از دیدنی‌های این شهر مسجد سجاس است که متعلق به دوره سلجوقیان و اواخر قرن پنجم هجری است. این مسجد کتیبه‌هایی به خط کوفی، نسخ و ثلث و آیاتی از سوره ملک و گچبری‌های و طرح‌های اسلیمی دوره‌های سلجوقی و ایلخانی دارد.گورستان تاریخی سجاس که به قبرستان شهدا معروف گردیده در منتهی‌الیه شهرک سجاس قرار گرفته‌است.
تاریخچه سجاس
حمدالله مستوفی در نزهت القلوب می‌نویسد: سجاسرود و سهرورد در اول دو شهر بوده‌است و در فترت مغول خراب شد. و اکنون (تاریخ تالیف کتاب) از هر یک به قدر دهی باقی مانده و چند دهی دیگر نواحی آن دارد.
در مُعجَم‌البُلدان سجاس بکسر اولش و فتح آخرش آمده‌است: ابوجعفر محمدبن علی پسر عبدالله بن سعید سجاسی ادیب منسوب به آن‌جاست و سروده‌ها و تک بیتی‌های ادبی از او بجا مانده‌است. سجاس شهری است بزرگ با دشتهای خوشبو دارای غلات فراوان و درختان زیاد و همچنین آبی گوارا در جنوب شرقی زنجان و بین این شهر و زنجان فرسنگ‌ها فاصله‌است و معروف است بر سر زبان‌ها و سال‌هاست که باقیست.
فرهنگ جغرافیایی ایران جلد ۲ در مورد سجاس نوشته‌است: قصبه‌ای است جزء دهستان سجاسرود بخش قیدار شهرستان زنجان واقع در ۱۲ هزارگزی شمال باختری قیدار و ۶ هزارگزی راه مالرو عمومی. هوای آنجا سرد و دارای ۱۸۶۷ تن سکنه‌است. آب آنجا از رودخانه سجاس رود تامین می‌شود. محصولات آن غلات، میوه، سیب زمینی و شغل اهالی زراعت و مکاری، قالیچه، گلیم و جاجیم‌بافی.
دیدنی های سجاس
مسجد جامع سجاس
این مسجد در جنوب غربی شهر فعلی سجاس و در نزدیک رودخانه سجاسرود قرار دارد در زمان حال به جمعه مسجد معروف است که یکی از آثار تاریخی برجسته منطقه به شمار می رود. پلان این بنا به شکل مربع از بناهای چهار طاقی همراه با گنبدی تقریبا تخم مرغی شکل به سبک شبستان بزرگ گنبد دار که جرز های چهارگانه سنگینی گنبد را بر عهده گرفته اند ساخته شده است.
مسجد جامع سجاس به شکل چهار گوش و دارای ابعادی به طول ۱۱ متر از بیرون و ضخامت دیوار های آن حدود ۱/۵ متر است که دو مدخل ورودی در سمت غرب بنا دارد که فاصله آنها از هم ۱/۵ متر است که احتمالا به حیاط یا بیرون باز می شده است قرینه آنها درضلع شرقی نیز موجود است.
این بنا تماما از آجر و خشت همرا با ملاط وگچ وخاک ساخته شده بطوری که قسمت خارجی بنا از آجرهایی به ابعاد ۱۰*۲۰*۲۰ سانتیمتر به طور ساده و یکنواخت ساخته شده و پی بنا به نقل از اهالی از سنگ لاشه و ساروج ساخته شده و از کف فعلی به اندازه ۵ سانتیمتر پایین است کف از آجرهای چهار گوش مفروش است.
بیرون بنا با آجر نماکاری شده که با ملاط و ساروج بند کشی شده است .ارتفاع فعلی بنا از کف زمین تا شروع گوشواره ها در چهار گوشه بنا در حدود ۷ متر و ارتفاع کنبد گشواره تا پای گنبد تقریبا ۲ متر و در گوشه های بنا به طرز جالبی جهت ایجاد چند ضلعی ودر نتیجه تشکیل فرم دایره جهت ایجاد گنبد تو رفتگی هایی را ایجاد کرده است و ارتفاع گنبد تقریبا به ۴ متر می رسد .ارتفاع کل بنا از کف زمین حدود ۱۴ متر است.با توجه به سبک معماری این بنا را به دوره سلجوقی نسبت می دهند ولی در نزدیکی محراب یک قسمت کوچکی از نمای آجر کاری ریخته شده و در پشت این لایه نمای دیگری با تزئین مخصوص خود که با دیوار اصلی بنا ساخته شده که احتمالا این رویه اصلی دیوار بوده است که رویه دوم بعدها با ملاط گچ و آجر با تزئینی که کاملا با آن فرق دارد کار شده است.
بنابراین با توجه به تزئینات دیوار زیری و کنده شدن محراب در ضخامت دیوار در زمانهای بعدی احتمالا این بنا به دوره سلجوقی مربوط نبوده بلکه ممکن است مربوط به دوره ساسانی باشد که در آن زمان این مکان آتشکده بوده که در دوره سلجوقی آن را به مسجد تبدیل کرده اند.
سنگ نوشته‌های سجاس
این سنگ نوشته ها سنگ مزارهایی هستند که از گورستان رفیعی سجاس جمع آوری و در حیاط مسجد ساماندهی شده اند . سنگ مزارها به صورت صندوقی و مربوط به دوره تیموری و صفوی هستند.
در این سنگ مزارها نقوش اسلیمی ،نقوش هندسی ،کتیبه هایی به خط نسخ به مضمون اشعار فارسی از سعدی و اشعار عربی دیده می شود .
تعدادی از این سنگ نوشته ها دارای تاریخ هستند از قبیل ۹۴۴ ه ق ،۸۴۴ ه ق ،۱۰۳۲، ه ق ۱۰۰۲ ه ق که نشانگر ساخت این سنگ مزارها در دوره تیموری و صفوی است .
