یکی از کهن‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهرستان اسلام‌آباد غرب، محوطه‌ای است تاریخی که به «تپه چغاگاوانه» شهرت یافته است. این اثر تاریخی که احتمالا شهری باستانی بوده است، درست در مرکز شهر، در شمال رودخانه‌ی «برف‌آباد» و در میان خانه‌های مسکونی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد دو طبقه‌ی کشف شده در این تپه از نظر زمانی بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال با یکدیگر متفاوت است.
قدمت برخی از آثار کشف شده در تپه‌ی چغاگاوانه، متعلق به هزاره‌ی دوم قبل از میلاد است .
ساختمان هر دو طبقه با خشت خام بنا شده است و تنها بر حسب ضرورت گاهی از آجر برای کف اتاقها و پلکانها استفاده کرده اند. اتاقهای طبقه اول وابسته به طبقه پائینی بود. ظاهراً ساکنان طبقه اول با اندک دخل و تصرفی از اتاقهای طبقه بالا استفاده کرده اند. از نظر اصول فنی ساختمان طبقه دوم پیشرفته تر از طبقه اول است. ساختمان با ۴۵ درجه انحراف در جهت شمالی – جنوبی پی ریزی گردیده ، دیوارهای آنها با روکشی از گچ می باشد ولی در طبقه دوم در برخی از دیوارها به جای گچ رنگ قرمز را ترکیبی از گل اّخرا مورد استفاده قرار داده اند. در مرکز هر طبقه اتاق بزرگی با ۵ درگاه ورودی وجود دارد. این اتاقها در طبقه اول یک درگاه بیشتر وجود ندارد.
در این تپه آثار تاریخی بدست آمده است که با آثار کشف شده از شوش، شباهت‌های بسیاری دارد که می‌توان به تعدادی لوح گلی منقوش به خط میخی بابلی، مجسمه‌ی حیوانی شبیه به گرگ، مجسمه‌ی سفالی، پیکان مفرغی، آویز طلا، مهر استوانه‌ای با متنی به خط میخی بابلی که متعلق به هزاره‌ی دوم پیش از میلاد است، اشاره کرد. در مهر استوانه‌ای، چهره‌ی زنی با لباسی چین‌دار و بلند حک شده است که کلاهی مدور بر سر داشته و در مقابل یکی از خدایان ایستاده است. روی مهر چنین نوشته شده است:
«سامی توم دختر تالری خدمتگزار خدای اداد»
برخی از باستان‌شناسان تمدن چغاگاوانه را از لحاظی شبیه به تمدن عیلام می‌دانند و مجمسه‌های عیلامی کشف شده یا همان «الهه‌ی کریشنا» در این بخش را دلیل خوبی برای ادعایشان می‌دانند.
حفاری در مرکز تپه یا شهر باستانی که محل سکونت حاکم یا سلطان بود صورت گرفته است زیرا یک عدد تیغه مفرغی با خط میخی بابلی در قسمت شرقی تپه در طبقه اول بدست آمده که روی آن نوشته «کاخ دای» که کلمه دای آخر نام صاحب کاخ است. گویا قسمت غربی مرکز کارهای اداری و صنعتی و قسمت شرقی محل سکونت بوده است. ساکنان طبقه اول دو کوره سفالگری احداث کردند که در نوع خود قابل توجه است. در کف یکی از اتاقها تعدادی لوح گلی با خط میخی بابلی بدست آمده تعدادی از آنها حرارت دیده و تعدادی هم خام بودند. در اتاق مذکور مجسمه سفالی حیوانی شبیه گرگ به طول ۴ سانتیمتر و مجسمه سفالین کوچک دیگری احتمالاً کریشنا به طول ۷ سانتیمتر و یک پیکان مفرغی به طول ۶ سانتیمتر پیدا شده یک آویز طلا به نقش خورشید و یک مهر استوانه ای با ۳ ردیف خط میخی بابلی مربوط به هزاره دوم ق.م پیدا شده که بر روی آن نقش زنی با لباس چین دار بلند و کلاه مدور که در برابر یکی از خدایان ایستاده و خدای مزبور دارای لباس بلند و بر روی چهار پایه نشسته است.
آثار سوختگی سراسری در روی تپه باید ناشی از حملات آشوریان باشد که گویا شهر خالی از سکنه و مردم بوده در زمان حملات آشوریان احتمالاً از حمله آگاه بودند. اشیاء بدست آمده با اشیاء شوش شباهت فراوان دارد و ظروف سفالین با سفالهای لرستان متعلق به قوم کاسی مقایسه می شود. در کل تمدن چغاگاوانه با در نظر گرفتن جوانب مختلف با تمدن عیلام گرایش بیشتری دارد که نمونه آن کشف چند مجسمه عیلامی (الهه کریشنا) دلیل بر این مدعاست.
این اثر كه ۱۹ تیر ۱۳۴۸ با شماره ۸۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، اگرچه لایه اولیه آن در چند دهه پیش حفاری شد و آثار بسیار گرانبهایی از دوران پیش از ورود آریایی ها(تاریخ ایلام) در آن کشف شد، اما لایه‌های زیرین این تپه، كه متعلق به دورانی ناشناخته از تاریخ است، هنوز رازی برای کشف شدن دارد.
این تپه با ارتفاعی حدود ۲۵ متر در وسط شهر اسلام‌آباد غرب و بین خانه‌های مسکونی با وسعت 10 هزار متر مربع قرار دارد. سال ۱۹۳۶ میلادی، «اریک اشمیت» طی بررسی غرب ایران موفق به تهیه عکس هوایی از این محوطه تاریخی شد. پس از آن در سال ۱۳۴۶ خورشیدی هیأتی از مرکز باستان شناسی ایران به گمانه زنی در باره این تپه اقدام کرد. در نتیجه این گمانه زنی آثاری از دوره مس و سنگ تا عصر آهن شناسایی شد.
سال ۱۳۴۹ خورشیدی نیز هیأتی به سرپرستی «محمود کردوانی» اقدام به کاوش در این محوطه کرد. با انجام این کاوش‌ها، مجموعه بنایی از عصر آهن (حدود ۹۰۰ – ۸۰۰ ق. م) شناسایی شد. به تازگی «کامیار عبدی» درباره این مجموعه 4 هزار ساله بازنگری و مطالعه کرده و گری بکمن،متخصص زبان های باستانی نتایج آن را به همراه ترجمه الواح منتشر کرده است.
طبق اظهار باستان‌شناسان این مجموعه شامل ۵۶ لوح گلی نسبتاً سالم و ۲۸ قطعه شکسته‌است که (خط میخی نوشته شده و مربوط به دوره بابل قدیم (حدود ۳۸۰۰سال پیش) است. این مجموعه ارزشمند پس از ۳۰سال فراموشی، در جریان کاوش‌های جدید در منطقه چغاگاوانه در سال‌های ۷۶تا ۷۹مجدداً مورد بازنگری و مطالعه قرار گرفت.
در این حفاری‌ها یک عدد تیغه مفرغی با خط میخی بابلی در قسمت شرقی تپه در طبقه اول به‌دست آمد که روی آن نوشته «کاخ دای» که کلمه دای آخر نام صاحب کاخ است.
بر اساس اظهار نظر كارشناسان، اشیای به‌دست آمده از این تپه به اشیای شوش شباهت فراوان دارد و ظروف سفالین با سفالهای لرستان متعلق به قوم کاسی مقایسه می‌شود. در کل تمدن چغاگاوانه با در نظر گرفتن جوانب مختلف به تمدن عیلام گرایش بیشتری دارد که کشف چند مجسمه عیلامی (الهه کریشنا)، دلیل بر این مدعاست.
شبکه خبری « ان بی سی » آمریکا نیز در گزارشی از این تپه بیان کرد كه یافته‌های جدید باستان شناسی در منطقه تپه چغاگاوانه بقایایی از دانه‌های گندم، جو و عدس را از یک کلونی انسانی متعلق به 12 هزار سال پیش نشان می‌دهد كه منشا پیدایش کشاورزی اولیه را به ایران منتقل می‌کند، در حالی‌که طبق تحقیقات گذشته کشاورزی در عراق، تركیه، اردن و سوریه بوده است.
نیکولاس کونارد که سنگ شناس است صدها دانه جو و گندم و عدس از این تپه را برای مطالعات بیشتر به دانشگاه توبینگن آلمان می‌فرستد كه در مطالعات بیشتر روی این دانه‌ها متوجه می‌شود این دانه‌ها متعلق به 12 هزار سال پیش هستند.
گل نبشته‌های چغاگاوانه اسلام آباد غرب نیز در موزه ملی نگهداری می‌شود و به تازگی ترجمه و منتشر شده است. این مجموعه شامل ۵۶ لوح گلی نسبتا سالم و ۲۸ قطعه شكسته است. به زبان اكدی (خط میخی) نوشته شده و مربوط به دوره بابل قدیم (حدود ۳۸۰۰سال پیش) است. موضوع بیشتر این نامه‌ها مرتبط با كشاورزی و دامداری از جمله ارسال یا دریافت محموله‌هایی چون جو، روغن و پارچه و محاسبه كار انجام شده توسط كارگزاران و حیوانات باركش است. انتشار ترجمه گل نبشته‌های چغاگاوانه گامی مهم در مطالعات باستان شناسی و زبان شناسی غرب كشور محسوب می‌شود.
مشابه چنین تپه ای در گیلان‌غرب نیز وجود دارد كه به «تپه قلا» معروف است و آن هم در وسط شهر قرار دارد كه متاسفانه آنگونه كه باید و شاید مورد اكتشاف قرار نگرفته است. جا دارد با توجه به اكتشافات باستانی كه در مسیر طرح گرمسیری در منطقه سرپل ذهاب انجام شد و آثار 9 هزار ساله ای که در آن كشف شد، دقیق تر و جدی تر به چنین آثاری نگریسته شود.
