بقعه دوازده امام از بناهای دوره سلجوقی است که در محله فهادان شهر يزد در مرکز ایران قرار دارد.اهمیت این بنا از جاذبه های تاریخی یزد،بیشتر به لحاظ معماری آن و گنبد آجری این بقعه در شمار آثار مهم هنر سلجوقی به شمار می رود.
فاصله بقعه دوازده امام یزد از مدرسه ضیائیه بسیار کم بوده و به نظر می‌رسد این دو عمارت تاریخی، شاهد حوادث تلخ و شیرین تاریخ ایران زمین هستند.
قبه یا بقعه ۱۲ امام یزد از کهن ترین بناهای کتبیه دار است که در سال ۴۲۹ هجری قمری بر زمین آتشکده ای که متعلق به دوران ساسانیان است، در زمان حکومت ابوجعفر علا الدوله کاکویه دیلمی و به دستور شخص وی و توسط چند تن از سرهنگان او ساخته شده است؛ اما متأسفانه طی گذشت قرن ها از تأسیس آن به دلیل بازسازی و مرمت بخش های آسیب دیده، تغییرات زیادی در ظاهر اولیه بقعه صورت گرفته است.بنا بر نظرات برخی از ایران شناسان، ممکن است در این بنا پیکر ابوجعفر علا الدوله که متوفی به سال ۴۳۳ هجری قمری است، در بخشی از ساختمان که قبل از فوت برای خود تهیه کرده بود، مدفون شده باشد.
به نقل از مرحوم عباس اقبال امیر مسعود، ابوالنجم بدر و امیر مظفر ابویعقوب، بر روی کتیبه آهنی دروازه حظیره و همچنین بر روی کتیبه قبه نام دو تن از سازندگان بقعه که به نظر می رسد همان سرهنگان حکومت علا الدوله هستند، نوشته شده است.آن دو تن به نام های ابو مسعود بهشتی و ابو یعقوب اسحق، از برادرزاده های طغرل سلجوقی بودند که در سال ۴۳۵ هجری قمری توسط دشمن وقت، به اسارت درآمدند. امروزه یکی از محله های تاریخی یزد نیز به نام یکی از این سرهنگان نامگذاری شده است.
متأسفانه علاوه بر قدمت هزارساله این عمارت، نشست زمین زیر شالوده این بنای تاریخی باعث ایجاد ترک های متعددی بر ساختمان بقعه شده است.
معماری
بدنه گنبد یک چهار ضلعی است که به هشت ضلعی تبدیل می شود و گنبد روی هشت ضلعی قرار دارد. پوشش سقف از داخل کاشیکاری است و دور تا دور آن با خط کوفی تزیین شده است.در چهار گوشه بنا، گوشواره ها و داخل آن ها در گاه هایی قرار دارد.
نور این بقعه به وسیله پنجره هایی که در چهار طرف آن تعبیه شده، تامین می شود. داخل بنا مزین به نقوش گچبری و طرح های رنگی است. وجود محراب در این بنا، نشانه مسجدی است که در قرون دوم و سوم هـ. ق بنا شده بود.
داخل این بنا بر روی دیوار های آن از گچ شکل گل و بوته تزئین گردیده است . در داخل محراب آن سنگ مرمری وجود داشته که صلوات بر دوازه امام و در انتهای آن نام یکی از مفاخر و مشاهیر یزد بوده است .
در قسمت بالا دور تا دور گنبد آیه شریفه آیه الکرسی و در غربی بنا آیه 165 سوره مبارک بقره و در قسمت شرقی نام معمار و سال ساخت آن به خط کوفی رومی نوشته شده است .
در گوشه ها یا همان گوشواره های آن حالت دوازه محراب شکل گرفته که همانند مسجد اباصوفیای استانبول می باشد .این قپه { قبه } که قدیم ترین بنا یزد بنا بر استدلال و سندییت تاریخی و شناسنامه ای می باشد ” که هیچ گونه فرض و شکی در آن دخیل نیست .
و حال بر معرفی این بناء عظیم و معروف جهانی از زبان محققین معروف ایرانی که خود زاده و پرورده این محل و باعث افتخار اهالی فهادان و همچنین دو محقق نامی جهانی می پردازم :
دوازده امام گنبد منفردی است از سال 429 هجری نزدیک به حسینیه بزرگ محله فهادان و قدیم ترین بنای موجود در یزد که از حیث سبک بنا و نقش و نگار و کتیبه کوفی رنگی واجد اهمیت خاص و موضوع سخن متخصصان تاریخ معماری اسلامی است .
محقق بزرگ و ایرانشناس مجرب آقای آرتور اپهام پوپ چندین بار از این بنا در کتاب طرح هنر ایران یاد کرده است.دو نقشه و طراحی را که کار اریک شرویدر eric schroeder است و در کتاب مذکور چاپ شده است در اینجا به نقل از آن اثر می آوریم.کتیبه رنگی موجود بر دیوار گچی جانب شرقی گواه است بر اینکه گنبد به دستور دو برادر به نام های ابو یعقوب و ابو مسعود بر پا شد .
هیچ معلوم نیست که تغییر نام بنا به دوازده امام از آن چه عصری است.آنچه مسلم است این بنا بر اساس کتیبه موجود در آن توسط ابو مسعود بهشتی و ابو یعقوب اسحق فرزند ینال که از سرهنگان دستگاه حکومت علاء الدوله بوده اند ساخته شده است.از این دو نفر کتیبه ای هم بر در دروازه حظیره موجود بوده است !!!
آثار موجود در قبه
۱-کتیبه کوفی تزئینی از رنگ «بالای سر در گاه نمای غربی که در حاشیه ای از نقوش گل و بوته قرار دارد» بدین کلمات: مما امر ببنا{ء} هذه القبه المبا{ر} که… ابوالنجم و الاسفهسلار الجلیل… ابو یعقوب و اسحق ابنا ینال مولینا (امیر المو) منین ابتغاء مرضاه الله و ثوابه. فی شهر رمضان سنه تسع و عشرین و اربع مائه (۴۲۹ هجرت)
در محراب آن سنگ قبری از یشم یا مرمریت سبز بوده که به سرقت رفته! که بعداً سنگ قبر فخر الدین اسفنجردی (شیخ احمد فهادان) به اندازه ۶۰*۹۲ در محراب نصب می شود و صد و اندی سال قبل به این مکان منتقل می شود که در حال حا ضر این سنگ نیز در این مکان موجود نمی باشد!. بنا بر تحقیقات و نظر اهل علم این سنگ نیز به احمد متعلق نبوده و سنگ وی نیز به سرقت رفته و سنگ مزبور به اسفنجردی دیگری متعلق است! که چون دلیلی بر محو کردن اسم کوچک نبوده این حدس وحدیث را قوت می بخشد.
۲-کتیبه کوفی از رنگ بر بالای سر در ورودی {شمالی} که آیه ۱۶۳ سوره بقره است که متأسفانه قسمتی از آن ریخته و محو است
۳- کتیبه کوفی از رنگ بر سر درگاه نمای شرقی آیه ۶۵ سوره الغافر {المومن} می باشد که بعد از {الا هو} ریخته و محو شده است. همچنین از زیر چند لایه گچ یکی از قدیمترین آثار گچبری و زیباترین آثار به جا مانده در دنیا متجلی ودر برابر دید عموم قرار گرفته است.
