منطقه باستانی شوش، محوطه وسيعی را از کل شهر شوش در برمی‌گيرد كه بناها و سازه‌های معماری بسيار متنوعی پيش از تاريخ تا دوران اسلامی را در خود جای داده است.كاخ «آپادانا» از جاذبه های شوش،يكی از باشكوه‌ترين كاخ‌های آن و از شهرت عالمگير برخوردار است.
کاخ آپادانا در شوش، به دستور داریوش کبیر که اولین پادشاه هخامنشیان بود در حدود سال‌های ۵۲۱ تا ۵۱۵ قبل از میلاد ساخته شد. دیوارهای خشتی و ستون‌های سنگی کاخ روی بقایای تمدن عیلامی پا گرفته‌اند.شوش، که پیش از این خواستگاه اولین تمدن منسجم در مرزهای ایران، یعنی تمدن عیلامی بوده است، یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران و تاریخ بشری محسوب می‌شود. باستان‌شناسان سکونت کشاورزان را در حفاری‌های خود در این شهر به ۹۰۰۰ سال پیش از میلاد نسبت داده‌اند. این جتماع تا حدود ۵۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد به تدریج منسجم‌تر شده و به شهرنشینی بدل شده است.
این کاخ درواقع قصر زمستانی پادشاهان هخامنشیان بوده است.نظرات مختلفی درباره کاخ آپادانا وجود دارد عده ای از باستان شناسان دلیل ساختن آن در اینجا را مذهبی بودن شهر شوش می دانند. این طور که مشخص است در تمدن باستان به همه بناهایی که از تالارهایی با چندین و چند ستون تشکیل شده اند آپادانا می گفتند.
اولین کاوش ها در بقایای به جای مانده در شهر شوش در سال ۱۸۴۹ انجام شد و آثار ارزشمندی از دوران های مختلف تاریخی به کشف رسید. در آن سال ها بررسی های زیادی در شوش انجام شد تا اینکه باستان شناسان موفق شدند مجموعه تاریخی شوش را در سال ۱۸۸۰ میلادی کشف کنند. بعد از اینکه فرانسوی ها این کاخ را کشف کردند ستون ها و سرستون های آن را به فرانسه بردند. امروز در این کاخ چیزی به جز چند زیر ستون باقی نمانده است و بیشتر اشیایی که در این محل کشف شده به موزه لوور فرانسه برده شده است. ۷۰ سال بعد از کشف، این کاخ در لیست آثار ملی ایران قرار گرفت. با کاوش هایی که در این کاخ انجام شده کتیبه ای از دوران پادشاهی داریوش در آن به کشف رسیده که از ارزشمندترین آثار این کاخ است.از نوشته های که بر روی این کتیبه وجود دارد اینطور که مشخص است این کاخ بعد از مرگ داریوش و در زمان پادشاهی اردشیر اول آتش گرفته و قسمت هایی از آن خراب شده است به طوری که اردشیر دوم آن را مرمت کرد و دوباره کاخ را به روزهای اوجش برگرداند.
ژان دیولافوا در کتاب خاطراتش می‌گوید:
دیروز گاو سنگی بزرگی را که در روزهای اخیر پیدا شده‌است با تاسف تماشا می‌کردم، در حدود دوازده هزار کیلو وزن دارد! تکان دادن چنین تودهٔ عظیمی غیر ممکن است. بالاخره نتوانستم به خشم خود مسلط شوم، پتکی بدست گرفتم و بجان حیوان سنگی افتادم. ضرباتی وحشیانه به‌او زدم. سر ستون در نتیجه ضربات پتک مثل میوهٔ رسیده از هم شکافت. یک تکه سنگ بزرگ از آن پرید و از جلوی ما رد شد، اگر با چالاکی خودمان را کنار نمی‌کشیدیم پایمان را خرد می‌کرد.
معماران فرانسوی در سال ۱۸۴۴ میلادی دوباره پس از ۴ سال به ایران سفر کردند و بدون در نظر گرفتن مفاد قرارداد با دولت ایران و با توسل به روش‌های غیر قانونی ، اشیاء مکشوفه و حتی اجزاء معماری را که جا به جایی آنها به صراحت در توافق نامه ایران منع شده بود، به موزه « لوور» پاریس منتقل کردند.دربار قاجار که متوجه عهدشکنی دیولافوا شده بود، رسماً در این مورد به دولت فرانسه اعتراض کرد، اما دولت فرانسه این اعتراض را جدی تلقی نکرد و فقط برای رفع کدورت از شاه ایران دعوت کرد تا برای بازدید از نمایشگاه اشیاء مکشوفه در شوش به فرانسه سفر کند. این سفر سومین و آخرین سفر شاه قاجار به اروپا و فرنگستان بود که در سال ۱۳۰۷ هـ . ق / ۱۸۸۹ م. انجام شد.شاه از نمایشگاه اشیاء شوش در پاریس بازدید کرد و تحت تأثیر آن قرار گرفت و سرانجام از اعتراض خود صرف نظر کرد و مقدمات کار برای انعقاد قرارداد جدیدی درباره کاوش‌های فرانسویان در شوش فراهم آمد.
معماری کاخ آپادانا
یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های کاخ آپادانا در طراحی، سکوی ساخت کاخ است. کاخ آپادانا روی این سکو ساخته شده‌است. این یکی از ویژگی‌های اصلی کاخ‌های هخامنشی در معماری آن دوران است. در این کاخ‌ها که به عنوان نمونه می‌توان به کاخ‌های مجموعه تخت جمشید اشاره کرد، صف‌های از سنگ زیر بنا وجود دارد که مشهور به دامنه کوه رحمت است. هم‌سطح کردن فضا برای ساخت در این شرایط بسیار دشوار است و همین امر یکی از شاهکارهای بزرگ در معماری و طراحی کاخ‌های هخامنشی است. البته در کاخ تخت جمشید این صفه به صورت طبیعی وجود داشته اما در کاخ آپادانا، ناچار به ساخت آن شده‌اند. ابعاد صفه زیرین آپادانا تقریباً در ابعاد کاخ تخت جمشید است.
کلیه مجموعه چیزی در حدود ۱۱۰ اتاق و تالار دارد.شش حیاط به دور یک محور از شرق به غرب گه با یک راهروی بزرگ به بخش شمالی می‌رسند. سه تا از این حیاط‌ها بزرگ هستند، سه حیاط کوچک هم در بخش شمالی است. بستر این حیاط‌ها قرمز اخرایی رنگ است.
شرقی‌ترین حیاط بزرگترینشان است. سوراخ‌هایی احتمالاً برای نصب پرچم دارد و احتمالاً کاربری آن نظامی بوده است. نقش شیرها در شمال این حیاط هویدا است.
چرا کاخ ویران شد؟
فرانسویان باستان‌شناس اینطور نتیجه گرفتند که کاخ به مرگ طبیعی ویران شده است.پس از انقراض هخامنشیان، به علت آنکه این کاخ بزرگ به‌تدریج به حال خود رها شده است، ترک ویرانی را روی دیوارهای خود حس کرده است.کاخ حتی در دوره هخامنشیان نیز دچار نشست شده بود. در آن دوره سعی داشتند آن را مرمت کنند. یک فرضیه آن است که شاید در تقسیم ملک‌های باقیمانده در زمان جانشینان اسکندر، این کاخ محل چالش بوده، به همین علت بدون رسیدگی و مدیریت باقیمانده است. احتمالاً در این کاخ درگیری‌هایی هم وجود داشته که کاوش‌های جدید باستان‌شناسی بر این فرض صحه می‌گذارند.در این حفاری‌های جدید تعداد زیادی سر پیکان جنگی و سر زوبین از جنس مفرغ، یافت شد که احتمال درگیری بین نیروهای اسکندر مقدونی با اهالی کاخ آپادانا را از فرضیه‌های غنی‌تر، برای علل نابودی کاخ آپادانا، شناساند.
