مسجد جامع نیشابور یکی از مساجد قدیمی و مهم خراسان در شهر نیشابور، در خیابان امام خمینی (نیشابور) است. این مسجد یکی از بناهای با ارزش دوره تیموری است که به سال ۸۹۹ هجری/۱۴۹۳ میلادی توسط پهلوان علی کرخی فرزند بایزید کرخی ساخته شده و اکنون محل برگزاری نماز جمعه نیشابور نیز است. این مسجد چهار ایوانی دارای ۳ مدخل و بدون مناره و گنبد است که در سمت شمال، شرق و غرب مسجد قرار دارند و مسجد را به محلات قدیمی شهر ارتباط می دهند. بر روی دو پایه ایوان ورودی مسجد دو قطعه سنگ دارای کتیبه با تاریخ ۱۰۲۱ هجری قمری نصب شده است. این اثر در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است.
مسجد جامع از جاذبه های مذهبی نیشابور، در حال حاضر در مرکز شهر نیشابور و ضلع غربی چهارراه انقلاب در راستای خیابان امام خمینی (نیشابور) واقع شده است.
تاسیس و بازسازی
این مسجد بر اساس کتیبه تاریخی آن که بر روی ایوان جنوبی نصب شده، در سال ۸۹۹ شمسی (۱۴۹۳ میلادی) با تلاش پهلوان علی کرخی فرزند بایزید، عصر سلطان حسین بایقرا، در دوره تیموریان در شهر نیشابور بنا شد. بر اساس کتیبه بالای محراب ‚ در دوره شاه عباس صفوی بازسازی شدهاست. و بار دیگر در سال ۱۱۲۶ ه. ق توسط عباسقلی خان بیات – حاکم نیشابور – تعمیر و بازسازی شدهاست.
ویژگی های مسجد جامع نیشابور
بنای کنونی مسجد با نقشه دو ایوانی دارای چهار شبستان در جهات مختلف و سه در در ضلع شمالی ‚ شرقی و غربی است. مساحت کل مسجد حدود ۷۰۸۳ و زیر بنای آن ۴۳۷۷ متر مربع است ورودی اصلی مسجد از جانب شمال و پشت ایوان شمالی است. این ورودی از بیرون دارای سردری با تزیینات مقرنس کاری است که ساختمان آن مربوط به تعمیرات دورههای بعدی است. بر دو طرف این سر در ‚ دو سنگ نبشته از شاه عباس اول مورخ ۱۰۲۱ ه. ق و متضمن فرامینی نصب شدهاست. بعد از این ورودی هشتی واقع شده که در سمت چپ آن ‚ قبر بانی بنا درون زیر زمینی قرار دارد صحن مسجد به ابعاد ۵۹-۴۵ متر در وسط دارای حوض آب و در جانب شمال و جنوب ایوان و در جهات دیگر رواق و شبستان است. در بنای حاضر هیچ اثری از ایوانهای شرقی و غربی دیده نمیشود. ایوان جنوبی به ارتفاع ۱۹/۵ متر ‚ بزرگترین و اصلی ترین بخش مسجد است که از آن به عنوان مقصوره و شبستان تابستانی استفاده میشود. این ایوان در بالا دارای دو گلدسته بوده که ظاهرا در تعمیرات دوره اخیر بر چیده شدهاست. در دیواره ایوان هم تراز با بام رواقهای صحن یک راهرو تعبیه گشته و هم سطح با آن سه طاقنما در دیواره جنوبی ایوان ساخته شدهاست. در وسط دیواره جنوبی ایوان محراب مسجد در یک طاقنمای عمیق با قوس مقرنس کاری شده قرار دارد. طاقنمای محراب فعلی یک نیم هشت ضلعی با ازارهای مرکب از کاشی آبی و سفید است که احتمالا مربوط به دوره صفوی است بر بالای محراب بر لوح سنگی قطعه شعری طولانی نوشته شده که بر اساس محتوای آن این مسجد در سال ۱۱۲۶ ه. ق توسط عباسقلی خان بیات – حاکم نیشابور – تعمیر و بازسازی شدهاست.
همچنین در همین محل قطعاتی از یک کتیبه قرآنی به خط ثلث درشت محفوظ مانده که احتمالا از دوره تیموری است نمای ایوانهای از طرف صحن با طاقنماها و تزیینات آجری ساده تزیین و نماسازی شدهاست. مطالعه ساخت دیوارهای ایوان جنوبی و ارتباط آنها با شبستانهای مجاور حکایت از چند مرحله ساختمانی دارد در چهار جهت مسجد شبستانهایی با ستونها و سقفهای ضربی آجری قرار دارد که علی رغم تعمیرات و بازسازیها ‚ اصالت خود را حفظ کردهاند. شبستانهای مجاور دیوار جنوبی در طرف راست شش دهانه در عرض و چهار دهانه به موازات ایوان دارند با این تفاوت که دهانههای شبستان سمت چپ بسیار بزرگتر از دیگری است. ابعاد پایه طاقها در همه جای مسجد یکسان نیست. بر روی این پایهها قوسهایی با آجرچینی جناغی و بر روی آنها طاقهای گنبدی قرار گرفتهاست که در میان آنها حداقل یک نمونه از طاق بخش بخشی با باریکههای متقاطع (کاربندی) وجود دارد. ظاهرا بقیه طاقها همگی مربوط به دوره پس از تیموری هستند. نمای شبستانها از طرف صحن بازسازی شده و فاقد اصالت تاریخی و هنری است.
مساجد جامع همیشه یکی از مهمترین بناهای هر شهرند به خصوص مساجد جامع تاریخی که در شکل گیری هسته ی اولیه شهر نقش زیادی داشته اند. مسجد جامع نیشابور قدیمی ترین بنای تاریخی شهر است که کاربری اش در این مدت عوض نشده. این مسجد در لیست آثار ملی ایران قرار دارد و همین موضوع به خوبی اهمیت آن را نشان می دهد. این مسجد همیشه در طول تاریخ از مساجد مهم شهر بوده و امروز یک کتابخانه، مرکز فرهنگی و دیدنی و یک پایگاه بسیج هم به آن اضافه شده است.
