شهر اولین ها، چرا تبریز ملقب به شهر اولین ها است؟

شاید تاکنون پیش آمده است که نام تبریز را با عنوان «شهر اولین‌ها» دیده یا شنیده‌اید؛ ولی دلیل این نام‌گذاری چیست و این شهر به چه دلیلی به این نام خوانده می‌شود؟
بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی قدمت تبریز به بیش از ۴,۰۰۰ سال پیش می‌رسد و تاریخ گواه این مدعی است که این شهر همواره یکی از کانون‌های تمدن به شمار می‌رفته است. از این رو، در عرصه‌های مختلف همواره از پیشگامان نوگرایی در عرصه‌های مختلف از جمله صنعت، پزشکی، فرهنگ، ارتباطات، آموزش و … بوده است. بنابراین، در ادامه فهرستی اجمالی از اولین‌های تاریخ ایران که در تبریز به وقوع پیوسته معرفی خواهند شد. تبریز 2018 فرصت خوبی برای گردشگران در کشف این شهر کهن است.

فرهنگ و ادبیات

نخستین چاپخانه‌ی سربی با حروف عربی و فارسی در سال ۱۲۳۲ هجری قمری (معادل با ۱۱۹۵ هجری شمسی) توسط میرزا زین‌ العابدین تبریزی ملقب به «پدر صنعت چاپ ایران» در محله ویجویه تاسیس شد.

نمایی از نخستین چاپخانه سربی

اولین شعر نو و نقد ادبی محصول شرایط تاریخی دوران انقلاب مشروطیت هستند که توسط افرادی نظیر جعفر خامنه‌ای، شمس کسایی و تقی رفعت پدید آمدند.

اولین ترجمه کتاب خارجی که در سال ۱۱۹۸ هجری شمسی توسط میرزا رضا مهندس‌باش تبریزی و میرزا عبداللطیف طسوجی تبریزی با ترجمه‌ی پطر کبیر و شارل دوازدهم از انگلیسی به فارسی انجام شد.

انتشار نخستین کتاب نثر مخصوص کودکان توسط میرزا عبدالرحیم نجارزاده تبریزی – ملقب به طالبوف و مهندس انشای جدید – در سال ۱۳۱۹ هجری قمری انجام شد. همچنین اولین کتاب مصور کودکان نیز برگرفته از اشعار ایرج میرزا و مزین به نقاشی‌های سید رسام ارژنگی تبریزی در شهر تبریز منتشر شده است.

در سال ۱۲۳۶ شمسی میرزا فتحعلی آخوندزاده، پدر و استاد و نمایشنامه نویسان ایران، اولین رمان ایرانی را تحت عنوان «ستارگان فریب خورده ـ حکایت یوسف شاه سراج» به زبان ترکی نوشت.

در سال ۱۲۱۸ هجری قمری (معادل با ۱۱۸۲ هجری شمسی) میرزا محمد حسن زنوزی تبریزی متخلص به فانی از روحانیون عالیقدر آذربایجان، اولین دایره المعارف اسلامی به نام «ریاض الجنه» را در دورانی به رشته تحریر در آورد که از مدارس، دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های امروزی خبری نبود.

کتابخانه و قرائت‌خانه یکی از مهم‌ترین دخایر علمی و فرهنگی محسوب می‌شوند و در این خصوص نیز جایگاه نخستین به تبریز تعلق دارد؛ کتابخانه عمومی نخستین کتابخانه دولتی ایران است که در سال ۱۳۰۰ شمسی به همت محمد علی تربیت در تبریز ایجاد شد و به دنبال آن در سال ۱۳۱۲ شمسی، نخستین قرائتخانه کتابخانه عمومی ایران توسط مرحوم میرزاحسن خان خازن لشکر با کتابداری میرزا حسن شریعتمدار در تبریز راه‌اندازی شد.

هنر

«سینما سولی» اولین سینمای ایران است که در زمستان ۱۲۷۹ شمسی – ۵ سال پس از اختراع سینما توسط برادران لومیر – در تبریز تاسیس شد. همچنین نخستین سینمای پایتخت نیز توسط شهروندی تبریزی به نام «علی وکیلی» در سال ۱۳۰۵ راه‌اندازی شد. گفتنی است نخستین نشریه سینما نیز در سال ۱۳۰۹ توسط همین فرد منتشر شد.

در زمینه هنرهای نمایشی نیز تبریز پیشگام بوده و نخستین اجراهای نمایشی در دوران سلطنت ناصرالدین شاه توسط میرزا آقا تبریزی انجام شده است.

در ادامه روند ترویج هنر و روند نوگرایی، برای نخستین بار در ایران و به همت ملک قاسم میرزا در سال ۱۲۲۲ هجری قمری (معادل با ۱۱۸۵ شمسی) عکاسی در تبریز آغاز شد.

آموزش و پرورش

در سال ۱۳۰۳ شمسی، جبار عسگرزاده – ملقب به باغچه‌بان و ناشر کتاب کودک در ایران – نخستین مدرسه کر و لال‌ها را در تبریز تاسیس کرده و فرصت یادگیری را برای کودکان ناشنوا فراهم کرد.

همچنین در همین سال مرد دانش‌دوستی به نام ابوالقاسم فیوضات نخستین کودکستان ایران را با نام «باغچه اطفال» و به سرپرستی «جبار باغچه‌بان» تاسیس کرد.

در سال ۱۳۰۵ شمسی و به دنبال احداث مدرسه برای کودکان ناشنوا و کودکستان، نخستین مدرسه نابینایان نیز توسط هیاتی آلمانی تاسیس شد.

با توجه به اهمیت تعلیم و تربیت در تبریز و استقبال مردم، حاج میرزاحسن رشدیه نخستین مدرسه را به نام «مدرسه رشدیه» به سبک نوین و بر اساس اصول فنوتیک (آموزش الفبا) در تبریز بنیان گذاشت و با وجود موانع و مشکلات بسیار آموزش و پرورش نوین را در سایر نقاط ایران اشاعه داد.

تاسیس مدارس و رواج آموزش در تبریز به این موارد محدود نبوده و در سال ۱۳۰۱ شمسی مرحوم محمدعلی تربیت – شهردار وقت تبریز – نخستین مدرسه بازرگانی ایران را به منظور تربیت متخصصان این رشته تاسیس کرد.

همچنین شهر تبریز در زمینه آموزش عالی نیز پیشگام بوده و مواردی نظیر اولین دانشکده فرش در سال ۱۳۷۳، اولین دانشکده پرستاری در سال ۱۲۹۵ شمسی و اولین دوره دکتری پرستاری در این دانشکده در این شهر به وقوع پیوسته‌اند.

پزشکی

علاوه بر حوزه‌های فرهنگ، هنر و آموزش، پیشرفت‌ها و دستاوردهای مردم تبریز در حوزه پزشکی نیز شایان توجه است. برای مثال، نخستین طبیب محصل اعزامی به خارج از سوی عباس میرزا نایب السلطنه از اهالی تبریز بوده و اولین کتاب‌های پزشکی در تبریز تألیف، ترجمه و چاپ شده‌اند. گفتنی است نخستین آبله‌کوبی نیز در این شهر انجام شده است.

علاوه بر این،

اولین عمل قلب باز در سال ۱۳۴۱، نخستین عمل پیوند قلب در سال ۱۳۴۸ بر روی سگ‌ها و اولین عمل پیوند کلیه در سال ۱۳۴۷ توسط جراح تبریزی به نام دکتر جواد هئیت با موفقیت انجام شده است. نخستین دندان مصنوعی کشور نیز در این شهر ساخته شده است.

نخستین دانشکده های پزشکی، داروسازی، دندان‌پزشکی ایران و انستیتو پاستور به دست پزشک تبریزی «دکتر محمد حسین لقمان ادهم» تاسیس شده‌اند. جراحی نوین ایران نیز توسط پروفسور یحیی عدل تبریزی بنیان گذاشته شده است.

همچنین، پدر علم روانشناسی ایران دکتر محمد تقی براهنی از فرزندان سرزمین علم و هنر تبریز است.

تبریز به دلیل برخورداری از جایگاه نخست در حوزه‌‌های مختلف مانند پزشکی، هنر، آموزش و پرورش، فرهنگ، هنر و ادبیات «شهر اولین‌ها» نام گرفته است.

تبریز از کلان‌شهرهای قدیمی ایران است که توانشته در زمینه‌های مختلف، عنوان اولین‌ها را کسب کند که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

گردشگری

شهر تبریز در عرصه گردشگری نیز مقام نخست را از آن خود کرده و نخستین هتل به سبک امروزی در سال ۱۲۸۲ شمسی توسط میرزا اسحق خان معزالدوله با نام «مهمان‌خانه نظافت» در جوار پل قاری تاسیس شد. همچنین نخستین رستوران ایران نیز در محل این هتل افتتاح شد.

امروزه کافه رستوران‌ها یکی از مهم‌ترین مراکز پذیرایی از گردشگران محسوب می‌شوند و این اتفاق از سال ۱۲۸۴ شمسی در تبریز به جریان افتاد. «کافه خورشید» نخستین کافه و رستوران به سبک امروزی در ایران است که توسط «آقابیگ ایستگاهی» از مبارزان مشروطه در محله پاشاژ تبریز تاسیس شد و امروزه نیز با همان نام و به صورت قهوه‌خانه به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

حمل و نقل

در سال ۱۲۸۰ شمسی نخستین تراموا (قطار شهری) کشور راه‌اندازی شد و به مدت ۴۰ سال مسافران را در حد فاصل ایستگاه راه‌آهن تا میدان قونقا جابجا می‌کرد. قونقا در واقع نام واگنی است که نیروی محرکه آن اسب‌ها بودند و واگن را روی ریل به حرکت در می‌آوردند.

اقتصاد

از جمله اولین‌های تبریز در حوزه اقتصاد می‌توان به ایجاد ضرابخانه ماشینی اشاره کرد که در سال ۱۲۲۲ هجری قمری و توسط عباس میرزا انجام گرفت. همچنین اولین پول کاغذی تاریخی ایران به نام «چاو» در زمان حکومت «کیخاتو» (ایلخان مغول) بر ایران در تبریز به چاپ رسید.

کشاورزی، صنعت و بازرگانی

برای نخستین بار در ایران، احمدحسین عدل تبریزی در سال ۱۳۰۹ شمسی کشاورزی مکانیزه ایران را پایه‌گذاری کرد.

در سال ۱۲۷۹ شمسی، شرکت سهامی عام برای نخستین بار در ایران توسط حاج محمد کاظم ملک‌التجار تبریزی تاسیس شد و بنا به گفته محمدتقی دامغانی یکی از اولین قدم‌های همکاری اجتماعی مردم ایران محسوب می‌شود.

در حال حاضر، تبریز به دلیل وجود کارخانه‌ها و واحدهای صنعتی دومین شهر صنعتی کشور به شمار می‌رود که پیشینه آن به دوران اصلاحات عباس میرزا، نایب‌السلطنه قاجار می‌رسد؛ وی نخستین کارخانه ایران (کارخانه اسلحه‌سازی) را در تبریز تاسیس کرد و در پی آن کارخانه‌های مهم توسط بخش خصوصی در تبریز تأسیس شدند.

امنیت

تاریخ برقراری امنیت شهری و کشوری به صورت مدرن به یک سده قبل باز می‌گردد که توسط ناصرالدین شاه قاجار در تبریز بنیان گذاشته شد.

اداره‌ها و زیرساخت‌های شهری

شهرداری تبریز نخستین شهرداری ایران یا به اصطلاح آن روز (بلدیه) ایران بود که در سال ۱۲۸۷ تاسیس شد و قاسم‌خان والی تحصیل کرده دانشگاه سن سیرو فرانسه به عنوان اولین شهردار تبریز انتخاب شد. با تلاش‌های قاسم‌خان والی، تبریز اولین شهری است که از زیرساخت‌های شهری مانند تلفن و کارخانه (در فاصله‌ سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۲۸۱ شمسی) بهره‌مند شده است.

همچنین در پی تلاش‌های قاسم‌خان والی، تبریز نخستین شهری بود که در سال ۱۲۹۶ شمسی برای اولین بار در ایران به تجهیزات و سازمان آتش‌نشانی مجهز شد و برج آتش‌نشانی تاکنون به یادگار مانده است.

انجمن‌ها

تبریز نخستین شهری است که در ایجاد جامعه مدنی پیشگام بوده و در سال ۱۲۸۵ شمسی با تاسیس شورای مردمی، مردم سالاری و قانون‌مندی را تجربه کرده است.

همان‌طور که پیش‌تر نیز ذکر شد کسب عنوان «شهر اولین‌ها» مرهون پذیرش نوگرایی در این شهر بوده است و از جمله موارد برجسته این مسیر تاسیس «اولین انجمن زنان در ایران» است که در سال ۱۳۲۶ هجری قمری (معادل با ۱۲۸۶ هجری شمسی) با هدف پرورش دختران دبستانی و ایجاد زمینه برای مشارکت بیشتر زنان در امور اجتماعی و سیاسی تشکیل شد.

جمعیت خیریه نوبر تبریز، اولین و قدیمی‌ترین موسسه خیریه غیر دولتی در ایران است که در سال ۱۳۲۶ توسط عده‌ای از خیران و با هدف مبارزه و فقر برای کمک به مستمندان تاسیس شده است.

سایر موارد

زلزله‌نگاری یکی دیگر از نمونه‌های فعالیت‌های علمی است که برای نخستین بار در کشور و در حدود ۱۵۰ سال پیش (در سال ۱۸۵۵ میلادی معادل با ۱۲۸۶ شمسی) در تبریز راه‌اندازی شده است.

دکتر حمید نطقی، پدر روابط عمومی ایران، نخستین کسی بود که امکانات و قابلیت‌های روابط عمومی‌ها، پیشبرد اهداف سازمان‌ها، برقراری ارتباط خلاق و فعال میان مردم و وزارتخانه‌ها و مؤسسات را به نحو شایسته به کار گرفت.

محمدتقی معروف به کلنل محمدتقی خان پسیان نخستین هوانورد ایرانی است که در کشور آلمان ۳۳ بار به هوانوردی پرداخته و آرزو داشت تا این هنر را در ایران به جوانان آموزش دهد.

مصطفی عدل پدر حقوق و عدلیه ایران از دیگر افتخارآفرینان این دیار کهن است.

از جمله سایر عنوان‌های نخستینی که در اختیار تبریز است، می‌توان به اولین مهد قانون و دموکراسی (در سال ۱۲۸۷ هجری قمری توسط مستشارالدوله)، اولین خاستگاه خیزش استعماری، اولین مهد ایجاد ارتش آزادی‌خواه در دوران مشروطه، اولین آغازگر دور نوین مبارزات علیه رژیم طاغوت به رهبری امام خمینی در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ اشاره کرد.

البته روند پیشتازی تبریز در حال حاضر نیز ادامه دارد و از جمله نمونه‌های آن می‌توان به کارت هوشمند برای تماشای مسابقات فوتبال به جای استفاده از بلیط‌های کاغذی برای اولین بار، کارت اعتباری اتوبوس‌هاس شهری، تاسیس سازمان توسعه گردشگری شهرداری تبریز، تاکسی هوایی، اولین پارک مینیاتور کشور و موزه فوتبال آذربایجان اشاره کرد.