یکی از مهمترین غارهای استان خوزستان ، غار پبده در شمال شهرستان لالی است که آثار زندگی از 17 هزار سال پیش در آن به دست آمده است.غار تاریخی- طبیعی پبده (PEBDEH) كه در شهرستان لالی خوزستان قراردارد توسط گروه كوهنوردی نسیم اندیمشك و انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا به طور كامل شناسایی و نقشه برداری شد.گریشمن در گزارش سفر خود به این منطقه، از این غار از جاذبه های لالی،به عنوان یك زیستگاه انسان پارینه سنگی یاد كرده است.
در بهار سال 1949مصادف با 1334پروفسور گیرشمن باستان شناس معروف فرانسوی نخستین بار در ایران بقایایی از انسان عهد هزاره پانزدهم قبل از میلاد را در حفاری غاری در(تنگ پبده) در کوه های بختیاری واقع در اطراف لالی کشف کرد، انسان در آن موقع یک نوع ظرف سفالین ناهموار را که به طور ناقص پخته بود به کار می برد و ابزارهای ابتدایی شکار را هم ساخته بود.
اسکلت های آن انسان ها، روی هم انباشته شده بود، در آن عصر انسان در سوراخ هایی که در جوانب پر درخت کوه ها حفر می شد و به وسیله شاخه های درختان مسقف می گردید زندگی می کرد و یا غالباً در یکی از غارها یا پناگاه های سنگی به سر می برد.
به احتمال قوی، قومی که در نزدیکی غار پبده لالی و در اشگفت های اطراف آن سکونت گزیده اند، از اقوام آریایی ایرانی الاصل بوده که در زمان های گذشته به صورت پراکنده و عشیره ای در این سرزمین پهناور می زیستند.
از این آثار در کوه های بختیاری بسیار است مثل «هفت دختران» در زردکوه یا «غارعروس» در دامنه کوه منار که متأسفانه تاکنون کشف آنها به علت صعب العبور بودن راه ها و نبودن امکانات میسر نشده و تا به حال به صورت بکر و دست نخورده باقی مانده است.
این غار در منطقه خوش آب و هوای لالی در دل کوه “انبار سفید” از کوه های کوهپایه ای زاگرس در شمال استان خوزستان و هم مرز با چهارمحال و بختیاری است که سرزمینی سرشار از چشمهها، رودخانهها و آبشارها به شمار میآید.
شواهد و مدارک پیشینه تاریخی و کهن منطقه لالی تنها در غار پبده خلاصه نمی شود چرا که این منطقه منحصر به فرد، محل واقع شدن تپههای باستانی سومریها، پلهای قدیمی اوسور و تراز، عمارت تاریخی بنهوار، قلعههای مش مرداسی و چکانی، امامزاده و زیارتگاههای باباحسن، بابا روزبهان، حاجی محمد و حاجی علی، آبشار آرپناه و آسیابهای قدیمی مربوط به دوره ساسانی، گرمابه بابا احمد، چشمههای آب گرم و معدنی و دهها محوطه باستانی و گردشگری دیگر نیز هست.
بر اساس مشاهدات انجام گرفته این غار دهانه کوچکی دارد ولی داخل آن بسیار گسترده است در حین حال بسیار تاریک، نمناک و پر از خفاش و حشرات مختلف است و تاکنون کسی اطلاعات مستندی از عمق و ابعاد درون غار ارائه نداده است.
این غار 114 متر طول دارد و در انتهای غار تونلی کم عرض وجود دارد که یک حفره آبی محسوب می شود؛ درون غار سه حفره وجود دارد که امکان حرکت انسان به صورت ایستاده در آن وجود ندارد.
این دالان های هوایی مثل سفره های زیر زمینی آبراه محسوب می شوند، از سویی تونل های وسط غار به حفره های کف غار راه دارند، یک تونل در انتها وجود دارد که دو رگه دارد و یکی بعد از دو راهرو بسته می شود و دیگری راه مار پیچ است که بعد از عبور از حفره ای به عرض 70 سانتی متر به علت ریزش سقف و جمع آوری املاح نیمه بسته مانده است.
سنگ چینی های درون غار، باستانی بودن سکونتگاه عشایر در این منطقه را مشخص می کند؛ در وسط غار حفرهای بزرگ در کف وجود دارد که تشکیل حوضچه ای داده است و احتمالاً برای آب انبار استفاده می شد.
یکی از ویژگی های غار پبده این است که به دلیل برخورداری از ورودی و خروجی امکان تجمع گازهای متصاعد در آن وجود ندارد، طول دهانه ورودی اول غار پنج متر و 40 سانتیمتر و ارتفاع آن سه متر است و همچنین دهانه اول تا دهانه دوم 6 متر فاصله دارد.
ارتفاع دهانه دوم را یک متر و 10 و عرض از سقف آن را سه متر و 10 سانتیمتر عنوان کرد و از دهانه غار به طول 90 متر که وارد غار می شوی حفرهای هوایی وجود دارد که در سمت چپ از سقف غار بیشترین ارتفاع را به طول تقریبی 28 متر به خود اختصاص داده است.
کمترین عرض غار پبده 6 متر و بیشترین عرض غار 19 متر و 70سانتی متر اندازه گیری شد، همچنین کمترین ارتفاع تالار اصلی غاز دو متر و بیشترین ارتفاع آن 28 متر است؛ از دیگر نشانه های موجود در غار وجود یک استراحتگاه حجاری شده به فاصله 6 متری از دهانه ورودی سمت راست غار و در ارتفاع دو متری با ابعاد سه متر در یک متر است.
در انتهای غار یک سقف گنبدی زیبا به صورت سنگ یکپارچه سفید از جنس خارا با روکش سفید گچی وجود دارد که تشکیل خال های منظم بی شباهت به نشیمن گاه خفاش ها و یا پوست پلنگ نبود، علاوه بر این در عمق غار تاریخی و ناشناخته پبده به جز خفاش، جانوران و حشرات منحصر به فردی دیگری زندگی می کنند که مشابه آنها کمتر در فضای باز مشاهده شده است.
در یكی از بخشهای این غار كودهای حیوانی بر روی هم فشرده شده كه ضخامت آن حدود 40 سانتیمتر بوده وممكن است با پاكسازی این كودها، بتوان به یافتههای باستانشناسی بیشتری دست پیدا كرد.
غار پبده در انتهای شهرستان لالی در شمال خوزستان، در گسترهای عشایری در مسیر آبشار آرپناه و در كوه انبار سفید در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا قرار دارد.نام “پبده” كه برروی این غار گذاشته شده است، از نام طایفهای میآید كه در روزگاران گذشته در این گستره زندگی میكردهاند.