گنبد سبز که نامش را از رنگِ گنبد خود گرفته، بنایی متعلق به دوره صفوی و مقبره یکی دیگر از عرفای شیعه‌مذهب در شهر مشهد است.این بنا از جاذبه های مشهد، در حال حاضر در قلب شهر و مجاور ارگ سابق در خیابان آخوند خراسانی (خاکی پیشین) قرار دارد.
بقعه گنبد سبز پیش‌ازاین با نمای ساده در بدنه و گنبد، در میان قبرستانی از دوره صفویه به نام (میر هوا) قرارگرفته بود و بعدها به‌وسیله دیوارکشی محصور گردیده و پیرامون آن محوطه‌سازی شده است.
با توسعه شهر مشهد و خیابان‌کشی‌ها، الحاقات از اطراف بنا برچیده شده و میان میدانی قرارگرفته است.
این بنا دارای گنبدی فیروزه‌ای‌رنگ متمایل به سبز، چهار ایوان و هشت ضلع است علاوه بر ایوان و طاق‌نماها، کاشی‌کاری زیبای آن به بقعه جلوه خاص بخشیده است. اگرچه برخی این مکان را مقبره شیخ محمد مؤمن می‌دانند اما عده‌ای نیز معتقدند بقعه مزبور آرامگاه شیخ محمد مؤمن عارف استرآبادی از شیوخ ذهبیه است.
وجه تسمیه گنبد سبز
درباره ی وجه تسمیه این بنا در منابع نوشته شده است که به مناسبت رنگ فیروزه ای گنبد و در مقایسه با گنبد طلای ثامن الحجج (ع) و گنبد خشتی امامزاده محمد، به این نام شهرت یافته است ونامی همیشگی برای این مکان گردید.
تاریخ ساخت
این بقعه، به قولی مدفن «شیخ محمد مومن عارف استرآبادی» می باشد که در سال 904 ﻫ.ق وفات یافته است. براساس قراین تاریخی، پس از رحلت این عارف در سال 1011 ﻫ.ق به دستور شاه عباس اول صفوی، این بنا بر مزار وی ساخته شده، اما تاریخ دیگری نیز برای این بنا ذکر شده است که مفهوم آن در این بیت شعر چنین آمده:
سال تاریخ این خجسته بنا بیت معمور قلب مومن دان
تاریخ مستفاد از این بیت 1091 ﻫ.ق است و این تاریخ متعلق به دوران سلطنت شاه عباس دوم می باشد که احتمالا این عدم تطابق در تاریخ احتمالاً می تواند بیانگر این موضوع باشد که بنای مزبور در زمان شاه عباس اول ساخته شده و در زمان شاه عباس دوم تکمیل گردیده است و بیت یاد شده اشاره به تاریخ تکمیل بنا دارد.
این اثر در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شمارهٔ ثبت ۱۳۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دو کرامت خواندنی از شیخ مومن
بنا به نقل روایت، شیخ مومن از عرفا بوده است به نحوی که دراویش مشهد اعتقاد خاصی به وی دارند و کرامات بسیاری به او نسبت می دهند. شرح حال او در تذکره های معروف دیده نمی شود ولی در تذکره عرفا، تالیف محمد شفیع بن بهاءالدین محمدالعاملی اشاره شده است که وی معاصر شاه عباس کبیر بوده است و نیز در ادامه آمده است، زمانی که شیخ بهایی به زیارت مشهد آمده، شنیده است که در مشهد شیخی صاحب مقامات رفیعه است. شیخ بهایی آهنگ ملاقات وی را می کند، اتفاقاً شب حضرت پیغمبر (ص) را خواب می بیند که می فرمایند: «چرا به دیدن گُل ما شیخ مومن نمی روی؟» شیخ بهایی صبح همان شب با دو تن به ملاقات شیخ رفته و در بین راه یکی نیت انار و دیگری نیت شیربرنج، و دیگری نیت کفن می کند.
وقتی وارد منزل شیخ مومن می شوند؛ شیخ از دولاب شیر برنج و انار برآورده نزد طالبین آن ها می گذارد و شال کرباس سرِ خود را هم نزد طالب کفن گذارده و پوزش می طلبد. در این بین شیخ بهایی نیز ماجرای خواب شب گذشته را بیان می کند و شیخ مومن پس از شنیدن بلند بلند شروع به گریه می نماید و می گوید: «من هنوز به مرحله ی ثمریت نرسیده ام که مرا گل خطاب فرموده اند».
یکی دیگر از کرامات شیخ مومن اینگونه نقل شده است: زمانی که شاه عباس عده ای را به قندهار روانه می سازد یکی از سرکردگان سپاه چون به اطراف مشهد می رسد خود را از سپاهیان دور ساخته و دیوانه وار سر به بیابان می گذارد و مدت ها از شکار حیوانات امرار معاش می کند. شبی در عالم رویا می بیند که فیلی بسیار تنومند بر او حمله کرد و در این اثنا مردی ضعیف اندام حاضر شده و نگاهی به فیل می کند و آن فیل آهسته آهسته کوچک می شود و تحلیل می رود. صبح آن فرد برای تعبیر خواب به مشهد می آید و مردم او را به خانه ی شیخ مومن راهنمای می کنند و چون به خانه ی مومن وارد می شود می بیند همان شخص ضعیف که وی را در خواب از خطر فیل رهانیده بود، شیخ است. آنگاه شیخ او را مورد مرحمت و لطف خود و مورد تربیت و آموزش قرار می دهد.
البته درباره ی نام صاحب بقعه ی گنبد سبز، نقل های دیگری نیز وجود دارد به نحوی که دکتر زرین کوب بقعه گنبد سبز را منسوب به شیخ محمدعلی مؤذن خراسانی (1057 تا 1078 ﻫ.ق) بیست و نهمین قطب سلسله ذهبیه دانسته است و این در حالی است که درباره ی مدفن این شخص و مکان آن منابع تاریخی سکوت کرده اند و برخی دیگر نیز این بقعه را منسوب به شیخ محمد حکیم مومن، صاحب کتاب معروف تحفه ی حکیم مومن (تحفه المومنین- 1078 تا 1105 ﻫ.ق) دانسته اند اما با توجه به تاریخ حیات نامبرده، این نظریه نیز دارای قوت نیست و به طور یقین این بقعه متعلق به همان شیخ محمد مومن عارف استرآبادی معروف می باشد.
