مسجد از دیرباز در معماری اسلامی نقش مهمی داشته است. به طوری که می توان مسجد را عصاره و چکیده ی معماری در هر نقطه از جهان اسلام دانست.
پس از پایان دوران ساسانیان و گرویدن مردم به دین مبین اسلام، با آن که در عقاید مردم تغییرات مهمی ایجاد شد، هنر معماری ایران سبک و روش خاص خودش را ازدست نداد، این پایداری و مهارت که در اثر سال ها تجربه و هنر مردم ایران بدست آمده بود، نه تنها جوهره ی غنی و پرباری داشت، بلکه بسیار منعطف و تاثیر پذیر نیز بود. بنابراین به وضوح می توان تاثیراسلام بر هنر و معماری ایرانی را مشاهده کرد.
مسجد جامع عتیق شیراز کجاست؟
شیراز شهری است که هر گوشه از آن با یک شاهکار تاریخی مزین شده است، شهری که معماری زیبا و آثار کهنش با تاریخ این سرزمین ادغام شده است، یکی از این آثار مسجد عتیق شیراز است.
این مسجد که با نام های مسجد جمعه و آدینه نیز شناخته می شود، یکی از قدیمی ترین مساجد شیراز است. در واقع مسجد عتیق که اولین هسته ی مذهبی شیراز محسوب می شود، تنها یک مکان مذهبی نبوده و کاربرد سیاسی و اجتماعی نیز داشته است.
این مسجد در شرق شاه چراغ قرار دارد، و یکی از ورودی های آن از داخل حیاط حرم شاه چراغ است.
این طور که آثار و شواهد نشان می دهند، این مسجد در سال 281 هجری قمری و در دوره ی حکومت یعقوب لیث صفاری دومین فرمانروای صفاریان بنا نهاده شد، در سال 752 شاه اسحاق اینجو ساختمانی به نام خدایخانه را در میان آن بنا کرد، که از آن تنها برای کتابت و تلاوت قرآن استفاده می شد.
این مسجد در طول تاریخ بارها و بارها مرمت و بازسازی شد، این مرمت ها باعث شد که این بنای مقدس بتواند سال ها به عنوان یک مسجد و اثر تاریخی حفظ شود و تا امروز پابرجا بماند. نام مسجد عتیق در 15 دی ماه 1310 در فهرست آثار ملی ثبت شد.
هرچند این مسجد کهن، ظاهری بسیار ساده دارد، اما زیبایی خاصی بر آن حاکم است که توجه گردشگران را به خود جلب می کند. داشتن این ویژگی منحصر به فرد نظر و تحسین بسیاری از جهانگردان را در طول تاریخ برانگیخته است. به طوری که مقدسی جهانگرد قرن چهارم هجری در سفرنامه ی خود می نویسد: مسجد عتیق، مسجدی است که در هفت اقلیم بی نظیر است. وابن بطوطه جهانگرد قرن هشتم هجری، مسجد عتیق را یکی از وسیع ترین وزیباترین مساجد جهان معرفی می کند.
تنها جهانگردان نبودند که شیفته ی معماری و شکوه و جذبه ی این مسجد بودند، بلکه بسیاری از بزرگان و مردم مجذوب این مسجد بی همتا بودند.
توجه و ارادت ویژه ی مردم باعث شد که افسانه ها وروایت های زیادی در مورد این مسجد نقل شود، به طوری که بسیاری از مردم بر این باورند، قبله قبل از تغییر به سمت مسجد عتیق بوده است، و به همین دلیل آن را مسجد الاقصی نیز می نامند.
یا اینکه می گویند حضرت عیسی به همراه میکائیل و اسرافیل در این مسجد نزول کرده است. برخی نیز معتقدند که عصای موسی در زیر خدایخانه قرار داشته است.
معماری مسجد عتیق
این مسجد دارای شش در ورودی است، یکی در ضلع شمالی، یکی در ضلع جنوبی، دو درب در ضلع شرقی و دو درب در ضلع غربی. ضلع شمالی رو به قبله و ضلع جنوبی پشت به قبله قرار دارد، و ضلع شرقی پشت به آفتاب و ضلع غربی رو به آفتاب است.
در شمالی مسجد که به نام در دوازده امام شهرت دارد، سردر مقرنس شده ای دارد، و در جرزهای دو طرف سردر چهارکتیبه نصب شده که اسامی دوازده امام روی آن نگاشته شده است.
در بالای این سردر کتیبه ی دیگری دیده می شود که تاریخ یکی از مرمت های مسجد در دوره ی صفوی برروی آن نوشته شده است. در این ضلع طاق نمای بلندی به نام طاق مروارید وجود دارد؛ که سقف آن با آجر مقرنس کاری شده است، و دو گلدسته ی زیبا و بلند بر روی آن خودنمایی می کنند.
در طرف غرب این طاق نما در دوازده امام و پنج طاق نمای دیگر قرار دارد. درسال 1347 پشت این طاق نماها شبستانی ساخته شد، که اکنون به عنوان دفتر مسجد از آن استفاده می شود. شبستان بزرگ مسجد با پنج در آهنی و محراب زیبایی از سنگ در سمت شرق طاق مروارید قرار دارد.
در ورودی حرم شاه چراغ، در ضلع غربی قرار گرفته است و رواق هایی با ده دهانه در آن وجود دارد، که به در شبستان ضلع جنوبی منتهی می شوند.
این سر در با کاشی کاری ها و مقرنس کاری های زیبایی تزئین شده و یکی از درهای مهم مسجد به شمار می رود. دربالای آن دو کتیبه به چشم می خورد که روی یکی از آن ها آیات قرآنی با خط ثلث نوشته شده است، و روی دیگری تاریخ مرمت مسجد را درسال 1026 نوشته اند.
یکی ازمهم ترین بخش های این مسجد، ساختمانی است که آن را خدایخانه می نامند، این مکان به نام های دار المصحف، کعبه ثانی، بیت المقدس یا دروازه ی نیز نامیده شده است. این مکان درست در میان مسجد و از سنگ و گچ ساخته شده است.
بدون شک خدایخانه یکی از زیباترین قسمت های مسجد است، این ساختمان به صورت چهارگوش طراحی شده و در هرکدام از گوشه های آن ستونی مدور قرارگرفته است.
در چهارگوشه ی این بنا ایوانی وجود دارد، و در وسط این ایوان اتاقی قرار دارد که ورودی آن از ضلع شمالی و جنوبی است. کتیبه ای با خط ثلث این بنا را به زیبایی آراسته است.
این کتیبه ی نفیس نمونه ای از آثار ارزشمند یحیی الجمالی الصوفی خطاط نامدار شاه اسحاق است. بر اساس شواهد تاریخی این بنای زیبا تنها برای تلاوت و کتابت قرآن ساخته شده است، اما طراحی و نمای زیبای آن به این مسجد کهن جلوه و جذابیت خاصی بخشیده است.
در غرب در جنوبی مسجد، شبستان بزرگ و نوسازی وجود دارد که هم قرینه با شبستان چهل ستون است. روی دیوارها و محراب آن کتیبه هایی وجود دارد، که با خط ثلث و نسخ 13 آیه و حدیث نبوی را روی آن نوشته اند. یک منبر دوازده پله ای که از آهن و سنگ مرمر ساخته شده در سمت چپ محراب دیده می شود.
صحن این مسجد با مرمر پوشیده شده است و سنگاب های قدیمی برای وضو گرفتن در آن قرار داده شده است، قدمت این سنگاب ها نامشخص است و دوازده ضلع دارند.
این مسجد کهن و بی همتا که در طول تاریخ با جاذبه ی عجیبش گردشگران را به سمت خود کشانده است، هنوز هم مکانی زیبا و پررمز و راز است، امید است شما هم به شیراز سفر کنید، ودیدن این مسجد زیبا را از یاد نبرید.
