قائِن یا قاین یکی از شهرهای استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان قائنات در ایران است. قائن به خاطر زعفران مرغوب آن دارای شهرت به همین دلیل از جمله معروف ترین جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی را تشکیل می دهد. شهر قائن که در گذشته دارای برج و بارو، کهندژ، خندق و ارگ بوده، به همراه تون (فردوس امروزی) از شهرهای مهم ایالت قهستان محسوب میشدهاست.
در استان خراسان جنوبی و در شهر قائن که از خونگرم ترین و مهربان ترین مردم سرزمینمان در این شهر ساکن هستند قلعه ای تاریخی وجود دارد که برای تاریخ نگاران، باستان شناسان و علاقمندان به اماکن تاریخی و دیدنی های ایران حائز اهمیت و توجه است. این قلعه، قلعه کوه قائن یا قلعه حسین قاینی نام دارد و یک اثر تاریخی محسوب می شود که به دوره ی سلجوقیان تعلق دارد.
معرفی قلعه کوه قائن
قلعه کوه قاین چنان که گفتیم در شهر قائن قرار دارد و در گذشته های نسبتا دور تاریخ کشورمان به عنوان یکی از پایگاههای اصلی و مقر استقرار فداییان اسماعیلیه بوده است. اسماعیلیه فرقه ای بودند که در حدود قرن ۵ و ۶ هجری قمری با تصرف قلعه الموت قزوین، حکومتی را به نام خود بنیان گذاشتند. عمده مبارزات آن ها درگیری و مبارزه با خلفای عباسی و مغولان بود. حسن صباح از رهبران اسماعیلی بود که با تلاش زیاد قلمرو حاکمیتش را تا سوریه گسترش داد اما عاقبت دولت اسماعیلیه توسط مغولان و با یورش هلاکوخان سقوط کرد.
اسماعیلیه به دلیل شیوه ی مبارزاتی که داشتند در نقاط گوناگون قلعه های زیادی داشتند که از جمله این قلاع این موارد است: قلعه الموت، کوه قلعه فردوس، قلعه حسن آباد فردوس یا قلعه دختر، قلعه لمبسر، قلعه میمون دژ، قلعه دژ کوه، قلعه مصیاف، قلعه بزرگ طبس، قلعه شاهرود، قلعه شاهدژ نهبندان، زیرکوه، اصفهان و سمنان و همین قلعه کوه قائن است که بر روی هم حدود دویست قلعه به نام آن ها است.
ویژگی های قلعه کوه قائن
اما قلعه کوه قائن در سمت جنوبی شهر قائن و در فاصله ی ۳ کیلومتری این شهر است که بر روی کوهی که به جانب شهر قائن است بنا شده است. این قلعه یکی از بزرگترین قلاعی است که در استان خراسان جنوبی وجود دارد و برای مدت طولانی این دژ مستحکم مقر حکومت فرمانروایان ایالت قهستان بود. از آنجایی که این دژ بر ناحیه قهستان هم اشراف دارد فرمانروایان آن، موقع تهاجم یا احساس خطر از جانب نواحی شرقی با علائمی خاص بر روی قلعه کوه زردان که در ۶۰ کیلومتری آن است به نیروهای خود اعلام خطر می کردند. قلعه کوه قائن با تاثیر پذیری از فراز و فرودهای کوه شامل دو قسمت متفاوت است که قسمتی به سربازان و قسمت دیگر به بخش امیرنشین تعلق می گرفت. فضاهای داخلی قلعه شامل، برجها، اتاقها، راهروهایی که بخش های گوناگون قلعه را به هم ارتباط می داد و آب انبارها است. این اثر در سال ۱۳۸۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
همچنین درباره این دژ مستحکم و عظیم شهرستان قائن باید گفت که قلعه کوه قاین یکی از آثار شاخص و بزرگ است که چندین هکتار مساحت آن است که این قلعه عظیم وجه تشابه زیادی با دژ آشیانه عقاب فیروز آباد دارد این دژ به اوایل دوره ساسانیان تعلق دارد.
سبک معماری و شکل طاقها و طاقچه ها و نیز درگاه های باقی مانده تایید کننده دیرینگی آن و قدمتش به دوره ساسانیان است ولی بعضی از کارشناسان باستان شناس و محققان تاریخ بر اساس شواهدی معتقدند که قلعه مذکور از قلعه های به جا مانده از دوران با شکوه و عظمت تاریخ ایران یعنی دوره هخامنشیان است. آنچه که حائز اهمیت و قابل بیان است این که در دوره ساسانیان قاین با نام کاین یکی از امیر نشین ها و نیز از نقاط مهم نظامی حکومت و دولت ساسانی بوده است.
قلعه کنونی روی خرابه های قلعه پیشین و دژ قدیمی بنا شده و قلعه فعلی از آثار دوره سلجوقیان است که به دستور قاضی حسین قاینی که مامور ترویج و تبلیغ فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان بود و این ماموریت از طرف حسن صباح به او محول شده بود بازسازی و تعمیر شده است. همچنین این دژ عظیم و مستحکم در پایان قرن پنجم هجری مقر فرماندهی بوده و هدایت قلاع دیگر قهستان از این پایگاه صورت می گرفت که این موضوع بیانگر اهمیت و نفوذ ناپذیری این قلعه است.
در باره ی این قلعه و نقش آن در دوره های مختلف در کتاب های تاریخی اشاره هایی شده است. قلعه کوه قائن دژ دفاعی محکمی بود که در زمان یورش و تهاجم مهاجمان و دشمنان ظرفیت هزاران تن سرباز را داشته است و افراد ساکن در قلعه این توانایی را داشتند قرن ها در برابر تهاجم و تاخت و تاز دشمن پایداری کنند.
محققان و کارشناسان زیادی از این قلعه تاریخی دیدن کرده اند از جمله دکتر بلوکه و گلد اسمید در سفر به قائن این قلعه را دیده اند. آنان معتقدند این قلعه همان شهر آرتاگوانا است که در دوران درخشان هخامنشیان به عنوان کاخ تابستانی پادشاهان ایران کاربرد داشته است. همچنین کورتیوس بر این باور است که در زمان یورش اسکندر مقدونی در سال ۳۲۸ پیش از میلاد بیشتر از ۱۳۰۰۰ لشکری و نیروی نظامی از قلعه مذکور برای جنگیدن و مقابله با لشکری بزرگ به میدان آمدند. سرپرستی سایکس هم که دستی در تاریخ ایران دارد این نظریه را مورد تایید قرار داده است.
در جلد پنجم فرهنگ جغرافیایی ایران اثر وزارت جنگ بریتانیا آمده است که قاین همان آرتاکونا است که در گذشته این نام را داشته است و اسکندر با سپاهیانش به این منطقه آمده اند ولی شهر قائن امروزی همان شهری نیست که ازبک ها آن را احداث کرده اند.
بر پایه گفته ابن بلخی که بیشتر مورخان آن را تایید کرده اند مرکز خیزش و انقلاب ایرانیان بر ضد تجاوزهای سلوکیان و سلطه آنان و در قاین بوده است. همچنین در قرن هفتم خواجه نصیر الدین طوسی دانشمند بزرگ کشورمان از قائن دیدن کرده است. او مدت زمانی را در قلعه کوه قاین ساکن بوده و آن جا را به عنوان محل زندگی خود انتخاب کرده است. با این همه باید با نهایت تاسف گفت که قسمت هایی از این اثر تاریخی حائز اهمیت با بی مهری مردم دچار ویرانی و تخریب غیر قابل جبرانی شده و اگر مرمت نشود این اثر عظیم تاریخی نامش به تاریخ می پیوندد و پس از مدتی نامش هم مثل بسیاری از اماکن دیگر فراموش می شود.
پیشینه شهر قائن
بر اساس آخرین یافتههای باستانشناسی سابقه سکونت در شهر قائن به دوران پارینه سنگی میانی (حدود ۳۰ هزار سال قبل) میرسد. بر اثر حفاریهای باستانشناسی هیئت آمریکایی در غار خونیک در جنوب این شهر، تعدادی دست افزارهای سنگی مربوط به دوران پارینه سنگی میانی در این غار به دست آمد که از لحاظ مطالعات باستانشناسی و انسانشناسی بسیار حائز اهمیت است. همچنین وجود تعداد زیادی تپههای باستانی در اطراف شهر قائن که بر اساس مشاهدات اولیه از دوران پیش از تاریخ دارای آثار و نشانههایی است که قدمت طولانی سکونت در این منطقه از کشور ایران را اثبات کردهاست.
نقل است که شهر قائن را کی لهراسپ پدر گشتاسب ساختهاست. مارکوپولو در سفرنامه خود از این ناحیه به نام «تونوکاین» نام بردهاست که این نام از نام دو شهر بزرگ ایالت قهستان که تون (فردوس امروزی) و قائن باشند گرفته شدهاست. همچنین در سال ۴۴۴ هـ. ق ناصرخسرو قبادیانی از این شهر دیدن کرده و از استحکامات شهر و مسجد جامع آن یاد کردهاست. ایالت قهستان، همزمان با ورود اعراب به ایران، پناهگاه زرتشتیانی بود که به آن پناه آورده بودند. حمدالله مستوفی، در قرن هشتم هجری از مرکزیت قائن نسبت بهآبادیهای دیگر قهستان، و همچنین از فراوانی زعفران و میوه آن گزارش دادهاست. یکی از مهمترین آثار تاریخی قائن، مسجد جامع آن است که از بناهای قرن هشتم هجری میباشد.
قائن در عصر زمامداران ساسانیان نیز از مراکز مهم قدرت و از معدود شهرهای استراتژیک ایران بهشمار میآمدهاست.
قاین در دوره اسلامی نیز بزرگترین شهر قهستان بوده، به دلیل اینکه در مسیر راههای مهم تجاری سیستان و کرمان و سواحل دریای عمان به (سنگ بست) بوده، همواره اهمیت داشتهاست. اهمیت تجاری و اقتصادی قاین به حدی بوده که مقدسی در قرن چهارم هجری آن را (دروازه عمان و بارانداز کرمان و انبار خراسان) نامیدهاست. این شهر در دوره اسلامی دارای بارویی با دروازههای مختلف بوده و خندقی بر گرداگرد آن احاطه داشته که هنوز بخش اندکی از بقایای این خندق باقی است.
علت نامگذاری بدرستی مشخص نیست اما چهار نظر را میتوان مورد ارزیابی قرار داد:
قاین در فرهنگ لغت نام طایفهای است از ترکان و احتمال میرود نام طایفهای باشد از هیپتالیان که پیش از اسلام بر سرزمین قاینات حکومت میکردند.[۳]قائن واژهای است بسیار کهن که نام یکی از فرزندان آدم بوده و انتقام هابیل را از قابیل گرفتهاست.قاین تغییر یافته کائن است. کائن به معنی موجود – وجود است و کائنات جمع آن است.قائن تغییر یافته از قهستان است و قهستان تغییر یافته و عربی شده کوهستان است.
آثار باستانی قائن
آخرین بررسیها در شهر قائن به شناسایی ۱۷۰ اثر منجر شدهاست. این آثار شامل تپهها و محوطههای باستانی، قلعهها، مساجد، مقابر و آرامگاهها، خانههای تاریخی، درختان کهنسال، غارها، پناهگاههای سنگی و دژهای زیرزمینی است.
بیشترین تراکم آثار مربوط به قرون میانه اسلامی بخصوص سده پنجم (اواخر سلجوقی) تا سده ۸ (تیموریان) است به شکلی که اکثر تپهها و محوطههای باستانی و قلعههای کوهستانی و بسیاری از غارها دارای آثاری از این دوران است. «وجود رشته کوههایی که دارای ساختار آهکی است در منطقه، باعث بوجود آمدن تعداد فراوانی غار در مناطق مختلف شهرستان قائن شدهاست.»
غارهای شناسایی شده بیشتر در مناطق مرکزی شهرستان پراکندهاند. علاوه بر شگفتیهای طبیعی که این غارها دارند وجود نشانههایی از آثار تاریخی بخصوص وجود آثار معماری در بسیاری از غارها، آنها را به یکی از جاذبههای مهم تاریخی و گردشگری منطقه تبدیل کرده و از این نظر دارای استعدادهای بالقوه فراوانی است. همچنین این بررسیها به شناسایی ۴۰ قلعه تاریخی در این شهر منجر شد. بیشتر این قلعهها در زمان اسماعیلیان (۱۰۰۰ سال پیش) ساخته شده و کاربرد نظامی داشتهاند. قدمت بقیه قلعهها به دوران ساسانی (۲۰۰۰ سال پیش) و سلجوقیان (همزمان با اسماعیلیان) بازمیگردد.
قلعه چهل دختر قائن خراسان جنوبی
قلعه چهل دختر در ۵٫۳ کیلومتری جنوب شرق شهر قائن و در بخش مرکزی واقع شده و به شماره ۱۵۲۷۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست. این قلعه بر فراز کوهی مشرف به دشت و شهر قائن واقع شده که این کوه دارای سطحی وسیع و مناسب برای ساخت و ساز میباشد. بالاترین نقطه قلعه به جبهه غرب قلعه نزدیک است و از این نقطه تمام قسمتهای قلعه قابل کنترل و تحت نظر میباشد.
مسجد جامع
مسجد جامع قائن که از بناهای قرن هشتم هجری است، در قائن واقع شدهاست. این مسجد، برطبق کتیبهای که در لوح سنگی نقر نمودهاند، در سال ۱۰۸۶ هـ. ق مرمت شدهاست. منبر چوبی نفیس آن در سال ۱۰۸۲ هـ. ق ساخته شده، و از نمونههای عالی هنرهای دستی است. بنا بر اطلاعات سنگ لوحههای موجود در این مسجد، این بنا در زمان سلاطین گورکانی در قرن هشتم هجری، و به وسیله امیر جمشید بن قارن نایینی، یکی از سرداران گورکانی، بازسازی و اصلاح شدهاست. اما بسیاری نیز بنا بر برخی مدارک، احداث این بنا را به اوایل قرن پنجم هجری نسبت دادهاند، ضمن این که برخی شواهد دیگر حاکی از آن است که احتمالاً این مسجد روی بقایای به جا مانده از یک آتشکده در دوران پیش از اسلام بنا شدهاست.
غار خونیک
غار «خونیک» در جنوب قائن که در حاشیه جاده آسیایی قرار دارد. شاخصترین غار قائن است که نخستین بار در سال ۱۹۵۴ توسط پروفسور کارلتون مورد کاوش قرار گرفت، قدمت این غار به دوران پارینه سنگی میانی میرسد و بقایای اسکلت انسانهای پیش از تاریخ و دست افزارهای سنگی از این غار به دست آمدهاست.
آرامگاه (عمارت) بزرگمهر قائنی
در ۵ کیلومتری جنوب قائن بر دامنهٔ کوه بزرگمهر، مقبرهای قرار دارد که متعلق به یکی از عرفای نامدار، سیاستمدار و شاعر قرن چهارم و پنجم هجری قمری به نام قسیم بن ابراهیم بن منصور معروف بزرگمهر قائنی است. آرامگاه بزرگمهر قائنی بر اساس شواهد، از بناهای ساخته شده در قرن ۶ و ۷ هجری قمری میباشد. این بنا به شکل چلیپایی و با معماری زیبایی ساخته شده. بقعه آن چهار ایوانی ست و گنبد بر فراز این ایوانها استوار شده. نوادگان بزرگمهر، خانواده «نوری ابوذری» هستند که هماکنون اکثراً ساکن همین شهر میباشند. پسوند خانوادگی «ابوذری» متعلق به این خانواده و برگرفته از نام بوذرجمهر میباشد.
آرامگاه شیخ ابوالمفاخر
این آرامگاه در قبرستان ابوالخیری قائن است. شیخ ابوالمفاخر از مشاهیر معروف و حکمای عالی مقام ایران است. وی در فن دبیری و جامع علوم معقول و منقول، افضل نویسندگان آن وقت بودهاست. آرامگاه وی در جنوب شهر قرار دارد و به صورت تفریحگاهی بزرگ درآمده است.
قلعه کوه قائن
قلعه حسین قائنی معروف به قلعه کوه قائن در فاصله سه کیلومتری جنوب شهر قائن در ارتفاعات رشته کوه قهستان قرار دارد. این قلعه از جنوب و شرق به ارتفاعات و از سمت غرب و شمال به دشت قائن محدود است. این قلعه در دوره سلجوقی به دستور قاضی حسین قائنی که از سرداران حسن صباح در قهستان بوده، ساخته شدهاست. این قلعه پس از قلعه شاه دژ نهبندان بزرگترین قلعه خراسان جنوبی است. این دژ یکی از بزرگترین دژهای خراسان جنوبی است و سالها مرکز حکومت حکام ایالت قهستان بود. این قلعه مشرف بر منطقه قهستان بوده بطوریکه حکام آن در هنگام خطر یا حمله دشمن از مناطق شرقی، با نور آتشی که برفراز قلعه کوه زردان، درفاصله ۶۵کیلومتری آن توسط قوای نظامی خودی برافروخته میشد، آگاه میشدند
قلعه کوه قائن شامل سه قسمت امیرنشین، قسمت مخصوص سربازان و اصطبل است. همچنین وجود بیش از ۳۰ برج دیدبانی به استحکام، شکوه و عظمت بیشتر بنا کمک کردهاست. قلعه کوه قائن در سال ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۰۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست.
خانه سلطانی
بنای قدیمی خانه سلطانی یکی از آثار تاریخی شهر قائن مربوط به دوران زندیه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیدهاست. این خانه که در محدوده بافت تاریخی شهر قائن قراردارد، درگذشته متعلق به خانواده سلطانی از ملاکین و بزرگان قائنات بود. کاربری این بنا در حال حاضر نیز مسکونی است و ازنظر ایستایی در وضعیت مطلوبی به سرمی برد. لازم به ذکراست، این بنا با توجه به اینکه دربافت تاریخی قائن قرارگرفته، از ارزش معماری قابل توجهی برخوردار است.
خانه موسوی قائن
بنای قدیمی خانه موسوی مربوط به دوره پهلوی اول بوده و در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۷۳۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است.
