همین که پای تاریخ و بناهای تاریخی به میان می آید ذهنمان می دود سمت کاخ های باشکوه و بناهای اسم و رسم داری که خیلی هایمان می شناسیمش. میدان نقش جهان، مسجد نصیرالملک، تخت جمشید، قلعه بهستان، ابیانه و کلی اسم های دیگر که همه و همه در کنار هم تاریخ و هویت ما را به نمایش می گذارند اما غافل از اینکه گاهی هر روز صبح مسیرمان از دل یک بنای تاریخی عبور می کند.
خیابان ها و کوچه هایی که زیربار نام مدرنیته گم شده اند و حالا کمتر کسی به وجهه تاریخی شان فکر می کند. فکرش را بکنید خیابان یا پلی که هر روز از روی آن گذر می کنید خود یک اثر تاریخی ارزشمند است که گاهی چند صد سال قدمت دارد.
راستش را بخواهید سردرآوردن از کار این بناها و عمارت های تاریخی در دل شهرها و اینکه شهرهایمان چطور به این شکل و شمایل درآمده گاهی آنقدر جالب است که پایمان را به این کوچه و خیابان های هرروزه می کشاند.
به جرات می توان گفت میدان حسن آباد یکی از نمادهای تهران قدیم در دوره معاصر فعلی محسوب می شود. میدانی که حتما بارها و بارهای نام آن را شنیده اید و گذرتان به سمت آن افتاده است.
حسن‌آباد در مرکز شهر تهران و در منطقه منیریه قرار گرفته و میدانی نیز به نام حسن‌آباد (که پس از انقلاب به «میدان سی و یک شهریور» تغییر نام یافته است) در آن منطقه وجود دارد. میدان حسن‌آباد از میدان‌های تاریخی و جزء بافت تاریخی و سنتی تهران قاجاری است.
ساختمان‌های چهار طرف میدان کار قلیچ باقلیان است و مهندس محاسب آن، معمار برجستهٔ ارمنی لئون تادوسیان بوده است.
تاریخچه میدان حسن آباد
تقاطع خیابان های حافظ، امام خمینی و وحدت اسلامی این روزها یک میدان وسیع و زیبا با خیابان های سنگ فرش است. میدانی که در چهار طرف آن چهار بنای بلندبالا قرار گرفته است و بر روی این بناها هشت گنبد فلزی نیز بر چشم می خورد. بر روی بام هر یک از بناها دو گنبد در دوگوشه قرار گرفته است.
اینجا میدان تاریخی حسن آباد است که بعد از سال های انقلاب با نام میدان 31 شهریور نیز شناخته می شده است. اما اگر در طول تاریخ به عقب بازگرید خواهید دید که این میدان نام های دیگری همچون ملک المتکلمین و هشت گنبد نیز داشته است.
میدانی که روزگاری در شمال غربی تهران جای می گرفت اما حالا با گسترش بی حد و حصر شهر جایی در جنوب غربی این روزهای تهران دودگرفته جاخوش کرده و بخشی از بافت تاریخی تهران بزرگ را دربرگرفته که از دوران قاجار و پهلوی به یادگار مانده است.
شاید باورتان نشود اما اگر به دوران قاجار و به دوران حکومت ناصرالدین شاه بازگردیم میدان حسن آباد امروز بیابانی وسیع بود که درست بیرون حصارهای شهر تهران قرار داشت.
مستوفی الممالک اما در آن سال ها اقدام به خرید زمین های وسیعی کرد که آن روزها تا سرحد سنگلج، ونک، بهجت آباد، یوسف آباد و اوین این روزها ادامه پیدا می کرد.
میزایوسف آشتیانی بخشی از زمین های خریداری شده اش را به باغی وسیع و آباد مبدل کرد. وی این منطقه را با نام تنها فرزند ذکورش یعنی حسن، حسن آباد نامگذاری کرد.
سال ها گذشت و پس از مرگ مستوفی الممالک باغ به فرزندش به ارث رسید. باغ بزرگ حسن آباد که با گسترش شهر دیگر در داخل بافت تهران قرار می گرفت در همان روزگار توسط فرزندان و وراث تقسیم شد.
بخش های مختلف باغ نرم نرمک به فروش رفت و کم کم درختان بلندبالای باغ حسن آباد جایشان را به خانه های کوچک و بزرگ و کوچه های پیچ در پیچ دادند.
ساخت و سازها تا آنجا پیش رفت که از آن باغ وسیع و زیبا تنها یک چهارراه باقی ماند. حالا دیگر باغ حسن آباد تبدیل به محله حسن آباد شده بود که دوازده هزار نفری جمعیت داشت.
حمام، مکتب، مسجد و کلی بنای دیگر نیز در این محله ساخته شد و باغ حسن آباد به خاطره ها پیوست. با پایان دوران حکومت قاجارها و روی کارآمدن پهلوی ها رضاخان که علاقه عجیبی به مدرنییته و مدرنیزه کردن شهرها داشت دست به تغییرلات اساسی در ظاهر شهرهای آن روزگار زد.
تهران هم به واسطه پایتخت بودنش از این دست تغییرات در امان نبود و بسیاری از بناهای تاریخی این شهر نیز زیر تیغ این تغییرات رفت تا جای که دیگر از دروازه های چند صد ساله شهر اثری باقی نماند.
رضاخان اما برای ایجاد تغییرات دلخواهش که اغلب هم رنگ و بوی غربی داشت یکی از افراد نظامی خود را که مردی متعصب و تندرو بود به این کار گماشت.
سرلشکر کریم آقا بوذرجمهری یکی از همان افراد نظامی مورد اعتماد رضاخان بود که بعد از سال ها کار نظامی به مدت ده سال به سمت شهرداری شهر تهران که آن روزها بلدیه نامیده می شد رسید.
کریم آقا خیابان ها را آسفالت کرده و نخستین ایستگاه آتشنشانی شهر را بنا کرد. وی تغییرات زیادی در بافت سنتی شهر تهران بوجود آورد که در این میان می توان به میدان حسن آباد هم اشاره کرد.
اگر یادتان باشد تا اواخر دوره قاجار از باغ حسن آباد تنها یک چهارراه باقی مانده بود اما کریم آقا با رسیدن به محله حسن آباد بسیاری از مغازه ها و خانه های قدیمی حوالی چهارراه را تخریب کرد و از آن همه ویرانی یک میدان تر و تمیز و زیبا با نام میدان حسن آباد بیرون کشید.
میدان 90 متری قطر داشت و مساحت کلی آن نیز 6500 متر مربع بود. در چهار طرف این میدان نیز چهار بنا قرار می گرفت که ساخت آن را یک معمار ارمنی به نام قلیچ باقلیان برعهده گرفته بود. طراحی میدان اما کار طراح به نام آن روزها لئون تادوسیان بود که تحصیلات ابتدایی اش را در ایران سپری کرده بود اما مدرک معماری اش را از یکی از دانشگاه های فرانسه اخذ کرده بود.
تادوسیان که در بین بناهای شاخص طراحی شده اش می توان به کاخ مرمر و کاخ موزه سعدآباد اشاره کرد بناهای میدان را طوری طراحی کرد که بیشتر به یک میدان در کشورهای اروپایی شباهت داشت و همین امر سبب شد تا همین امروز هم میدان حسن آباد را یکی از اروپایی ترین میادین ایران بنامند چرا که ردپای معماری رنسانس و دوران نئوکلاسیک به وضوح در آن هویدا بود.
بناهای در چهار طرف میدان قرار می گرفت و به سبک میادین و بناهای اروپایی گنبدهایی نیز بر فراز بناها قرار داشت. ساخت و طراحی گنبدها هم به عهده فردی با نام اکبر نکووقت تک بود که بیشتر با نام اکبر خواهرزاده شناخته می شد.
نکته جالب در طراحی میدان و بناهای آن رعایت اصل قرینگی بود که منظره جالبی را بوجود آورده بود. بناها هر کدام دارای ستون های تراش خورده متعدد و پنجره هایی با طراحی نیم قوس بود که در کنار نرده های طولانی بنا بسیار چشم نواز و البته اروپایی بود.
کار ساخت میدان و بناهای اطرافش بالاخره در سال 1313 هجری شمسی پس از سال ها کار بی وقفه پایان می یابد. هشت گنبد موجود بر فراز این بناهای مدرن سبب می شود تا دیگر این میدان در بین مردم با نام هشت گنبد شناخته شود.
کریم آقا اما به ساختن این بناها اکتفا نمی کند و نخستین ایستگاه رسمی آتش نشانی پایتخت را نیز درست در مجاورت میدان تاریخی حسن آباد علم می کند.
برای ساخت این ایستگاه آتش نشانی نیز از زمین قبرستانی که در نزدیکی میدان قرار داشت استفاده می شود. قبرستانی که به گفته برخی قدیمی ترین گورستان پایتخت بوده و در آن افراد مشهوری همانند میرزا رضا کرمانی، شهدای مشروطه و میرزا محمدرضا کلهر به خاک سپرده شده بودند.
برخی هم معتقدند که سر میرزاکوچک خان جنگلی مدتی در این گورستان بوده و بعدها به موطن اصلی اش انتقال داده شده است و پس از فاجعه وبای سال 1310 ه.ق تهران نیز بسیاری از اهالی تهران در این قبرستان به خاک سپرده شده بودند.
در نهایت بر روی بخشی از این قبرستان محوطه سازی شده و نخستین ایستگاه آتش نشانی آن روزها که اداره اطفائیه تهران نام داشت ساخته می شود.
درست در مجاورت آتش نشانی و بر روی بقایای گورستان که به نظر برخی غسالخانه گورستان بوده است نیز حمامی برای استفاده عموم ساخته می شود. حمامی که از همان ابتدا پر از حرف و حدیث بوده و داستان های بسیاری را به دنبال داشته است.
قدیمی ترها به یاد دارند که از حمام صدای “سوختم، سوختم” به گوش می رسیده است. برخی معتقد بودند که نباید حمام را بر روی گورستان علم می کردند، برخی هم معتقد بودند که این حمام محل آمد و شد جنیان است و این صدا نیز مختص اجنه است.
همین حرف و حدیث ها هم در نهایت سبب شد تا این حمام به “حموم جنی” شهره شود. سال ها گذشت و رفت و آمد به حمام جنی روز به روز کمتر شد تا اینکه در نهایت این حمام تخریب شد و به جای آن هتلی با نام هتل گلستان ساخته شد.
هتلی که هنوز که هنوز است خیلی ها به اصرار آن را محل تجمع اجنه می دانند اما حالا محل اسکان مسافرین بسیاری است که در نزدیکی این میدان اقامت می کنند. شاید حالا بیشتر از ترس نوعی کنجکاوی در رابطه با این هتل در اذهان باقی مانده باشد.
سبک معماری میدان حسن آباد
یکی از دلایلی که اهمیت میدان حسن آباد را در بین گردشگران بالا می برد، سبک معماری است که در این میدان بکار رفته!
با قدم گذاشتن در این میدان کاملا می توانید احساس کنید که میدان حسن آباد تهران دارای یک معماری اروپایی است که در گرداگر آن ۴ ساختمان وجود دارد. بر روی تمام این ساختمان ها هشت گنبد خودنمایی می کند که چهره ی متفاوت و منحصر به فردی را به میدان بخشیده اند.
مهندس ساختمان‌های اطراف میدان، معمار برجسته ارمنی لئون تادوسیان با مشارکت قلیچ باقلیان بودند و گنبدهای مدور میدان اثر استاد اکبر نکووقت تک می‌باشد.
میدان حسن آباد با نورپردازی های صورت گرفته حالا یکی از زیباترین مکان ها برای دیدن شب های تهران است.
موزه ملی ایران، خانه تاریخی ملک، خانه موزه مقدم، موزه زیبای آبگینه، موزه ارتباطات و سردر باغ ملی از دیگر جاذبه های تاریخی جذاب شهر تهران در نزدیکی میدان حسن آباد است که می توانید سری به آن ها بزنید.
اطراف میدان حسن آباد هم یکی از مشهورترین بورس های فروش انواع کاموا، ابزار و یراق آلات و سیسمونی نوزاد است که سبب شده تا همیشه خدا پررونق و پررفت وآمد باشد.
