امیر چخماق نام میدانی در بافت تاریخی شهر یزد است که مجموعه ای از بناهای مختلف از جمله بازار، تکیه، مسجد، دو آب‌انبار و یک بقعه را در خود جای داده است.میدان امیرچخماق یا به قول ساکنان شهر یزد، میرچخماق یا میرچماق در زمان های مختلف یکی از میدان های اصلی برای تجمع مردم یزد بوده و بعد از انقلاب نیز به مرکز تجمعات مردمی در راهپیمایی ها، تظاهرات ها، تشییع شهدا و علما و … تبدیل شده است.به همین دلیل است که میدان امیرچخماق علاوه بر اینکه عنوان نماد استان یزد را یدک می کشد، به عنوان میدان حماسه های یزدی ها نیز شناخته می شود.یکی از نخل های کهن یزدی ها هم در این میدان قرار دارد و ارزش مذهبی خاصی به آن می بخشد.از این میدان با عنوان مجموعه امیرچخماق نیز یاد می شود و آن را یکی از شاخص ترین مجموعه های تاریخی و گردشگری یزد می دانند.
در قرن ۸ حاکم شهر یزد، امیر جلال الدین چقماق تصمیم می گیرد که برای رونق بیشتر یزد مجموعه ای شامل مسجد، بازار و … را دراین گوشه ای از شهر بسازد. در سال ۱۳۳۰ تکیه امیر چخماق، در سال ۱۳۴۲ مسجد امیر چخماق و در سال ۱۳۸۵ ب انبار آن در لیست آثار ملی ایران قرار گرفتند.این میدان از جاهای دیدنی یزد،که نماد شهر یزد به حساب می آید در امتداد خیابان سلمان فارسی قرار دارد و مسیرش ماشین رو است ولی قرار است که به زودی برای حفظ این مجموعه تاریخی به پیاده رو تبدیل شود.
مسجد امیر چخماق
در ضلع جنوبی این میدان مسجد امیر چخماق در سال ۸۴۱ هجری ساخته شد.این مسجد که دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی بوده در بالای محراب قسمت تابستانی آن بادگیر بسیار زیبایی قرار دارد. نور قسمت زمستانی این مسجد که در سمت دالان ورودی قرار گرفته است توسط سنگ مرمر تامین می‌شود.اگر بخواهیم در توصیف این مسجد بنویسیم باید بگوییم که در کریاس این مسجد که ساختمان جلوی درب ورودی آن است سنگی نصب شده که متن وقف‌نامه این مسجد به خط نسخ کنده‌کاری شده است. در دو طرف راهروی شمالی از کریاس به سمت صحن مسجد امیرچخماق یزد کاشیکاری‌های معرق ظریفی در پنجره‌ها وجود دارد. قسمتی از سر در ایوان مسجد هم معرق جرزهای آن آجرکاری است.
محراب صحنه اصلی، کاشی معرق است با ساختمانی مقرنس کاری که در وسط آن سنگ مرمر بسیار خوش‌تراشی نصب شده است. و در وسط مقرنس کاری یک گل مربع نصب است و در دست چپ ایوان، یک سنگ مرمر قرار دارد. در سر در شرقی مسجد کتیبهای از کاشی معرق به خط ثلث محمد الحکیمه. گنبد مسجد خمیده و ترکداره با کاشی سبز رنگ کاشی شده و پیرامون آن نیز کتیبه ای به خط کوفی قرار دارد.
در وصف زیبایی این مسجد این را می‌توان نوشت که آن هنگام که آخرین پرتوهای نور‌خورشید در حال غروب به این بنای تاریخی می‌تابد جلوه خاصی به این مکان بخشیده می‌شود.
سازندگان این مسجد، میدانی ایجاد کردند که هم اکنون پابرجاست و مرکز شهر یزد به شمار می‌رود. این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در زمان شاه عباس برخی از این آثار احیاء شده است، از جمله چهار سوقی بر روی کاروانسرا ساخته شده است. اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شده است. البته آنچه مسلم است در آن زمان، این مکان نقش حسینیه را نداشته، چون ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرده است. در شرق میدان امیر چخماق، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد.
بازار حاجی قنبر
در دوران پهلوی با ساخت خیابان شاه، بازار حاجی قنبر یزد که ستون فقرات شهر قدیمی یزد را تشکیل می دهد به دو قسمت تقسیم و بعضی از قسمت هایش خراب شد. به این بازار تاریخی که بروید رونتق بخش شمالی آن نسبت به قسمت های دیگر را کاملا حس می کنید. بیشترین کالاهایی که در این بازار به فروش می رسد پارچه، شیرینی های یزدی، طلا و فرش است.
آب انبار امیر چخماق
آب انبار امیر چخماق که قدمتش به دوره صفویه برمی گردد در کنار بازارچه حاجی قنبر قرار دارد و در سال ۱۳۸۵ تبت ملی شده است. این میدان در کل سه آب انبار داشته که امروز فقط دوتای آن باقی مانده است.
تکیه امیر چخماق
تکیه امیر چخماق در شرق میدان امیر چخماق قرار دارد و ورودی آب انبار در یکی از غرفه‌های ضلع غربی تکیه است. تکیه در واقع جایی با غرفه های بسیار است که مردم در هنگام مراسم عزاداری در آن جمع می شوند. در قرن سیزدهم این تکیه با دو مناره بزرگ بر سردر بازار ساخته شد.
یکی دیگر از بخش‌های دیدنی این میدان، نخل بزرگ آن است که به «نخل حیدری ها» نیز نامور بوده است. آن گونه که «عبد الحسین آیتی» گفته، پیشینه این نخل به ۴۵۰ سال پیش و «دوره صفویه» می رسد. برخی این نخل را کهن ترین نخل و برخی دیگر، نخل «میدان شاه ولی» در «تفت» را با ۶۰۰ سال پیشینه، کهن ترین نخل جهان می دانند.
هر چند تاریخ درست ساخت نخل امیر چخماق در دست نیست اما «ایرج افشار» تاریخ وقف پوش سیاه پیشین این نخل که نگاره «شیر و خورشید» بر خود داشته را رجب ۱۲۲۹ هجری قمری (تیر ۱۱۹۳ هجری شمسی) و برابر با ۲۰۰ سال پیش نوشته است. پس وقتی پارچه روی این نخل برای ۲۰۰ سال پیش بوده، ۴۵۰ سال سن برای خود آن هم ناپنداشتنی نیست. اگر این گونه بوده باشد، می‌توان گفت هنوز خبری از حسینیه و تکیه نبوده که این نخل اینجا بوده است.
